İlkçağlardan günümüze su, bir meta ve ekonomik güç kaynağı olmanın yanı sıra birçok toplum tarafından kutsanmıştır da. Bu yönüyle tarih birbirinden iddialı su yönetim projeleri ve hidrolik mühendisliği örnekleriyle doludur.

• YUSUF TOSUN
• 21 Nisan 2024

Geçmişi Su Üzerinden Okumak

Suyla geçmişe doğru yol almak aynı zamanda geçmişe bir medeniyet yolculuğudur. Su ile birlikte insanlığın ve dahi doğanın da geçmiş tarihini okursunuz böylece. Çünkü “İlk devletler nehir boylarında kurulmuş, ilk yazı bu devletlerde ortaya çıkmış ve ilk yazılı belgelere buralarda rastlanılmıştır”. (1)

Bir nevi “…kültürel alışkanlıkların izini sürmek” gibidir suyla yolculuğa çıkmak.

Tabii bu iz sürmeyle birlikte suyun iktidarlarla ilişkisinden tutun da hidrolik mühendisliğine, sağlıktan sanatla olan ilişkisine varıncaya dek insanlık vadisinde soluklanıyorsunuz.

Geçmişten günümüze insanlığın gerçekleştirmiş olduğu Neolotik Devrim’den Sanayi Devrimi’ne, oradan da Dijital Devrim’e varıncaya kadar birçok devrimden bahsedilir de suyun direkt veya dolaylı olarak yol açtığı devrimlerden pek bahsedilmez. Yoksa yaşanmadı mı böyle bir devrim? Bunun için biraz da teknik bir konu olan hidrolik mühendisliğinin izini sürmek gerekir. Tabii burada hidrolik mühendisliğinin sosyal yansımaları önemli oluyor haliyle. Kadim uygarlıkların ortaya çıkışını, yükselişini ve nihayetinde batışlarındaki sebepleri biraz da bu gözle irdelemek lazım. Bunun için de yapılması gereken tek şey; antik dünyada uzun bir su yolculuğuna çıkmak olacaktır. Çünkü suyun tarihine yolculuk aynı zamanda insanlık tarihinin izini sürmektir. Bu çerçevede İsviçre kökenli mimar ve öğretim üyesi Jean Robert, Suyun Ekonomi- Politiğini irdelerken şu satırların altını çizmiştir: “Suyun tarihinden söz etmek, yerleşimin tarihinden söz etmektir. Yaşanacak yerlerin hayal edilmesi de suyun hayal edilmesinden farklı değildir. Birçok kültür yaşanacak bir yer ararken toprak ve suyun, hava ve suyun, nem ve kuruluğun ya da ısının durumunu göz önüne almıştır.” (2)

İnsanlığın ilk neşet ettiği Mezopotamya topraklarında geçmişe yapılan böylesi yolcuklarda suyun toplum üzerindeki izlerine rastlamak mümkün… Mesela Levant bölgesi bu yönüyle incelemeye değer bir yerdir. Aynı şekilde Göbeklitepe önümüzde yakın bir kanıt olarak duruyor. Benzer şekilde Eriha, Ohalo, Kudüs, Beyda, Aynu Melllaha, Cave, bunlardan birkaçıdır. İşin doğrusu, Petra bu yönüyle başlı başına bir inceleme konusudur.

Bu ve benzeri yerleşim bölgelerinde muhtemelen tarıma geçişle birlikte suya ihtiyaç artmış ve bununla ilgili su mühendisliği devreye girmiştir. Bu bölgelerde yer alan su yapılarında bu konuda fevkalade bir deneyim yer alıyor. Mesela bugün Ürdün’ün güneyinde, Suudi Arabistan’ın sınırında yer alan el-Cefr çöküntüsünde dünyanın bilinen ilk barajının yapıldığı ile ilgili kalıntılara rastlıyoruz. Yine aynı şekilde Kıbrıs adasında da -ki o zamanlar muhtemelen ada değildi- Neolitik Çağ’a ait ilk kuyulara rastlıyoruz.

Yakın zamanda (Ekim 2020) Hatay’da ortaya çıkan arkeolojik bulgular, Hatay’da yaklaşık 4.500 ila 3.000 yıl önce yaşanan iklimsel değişime nasıl direnildiğini açıkça ortaya koyuyor:

“Bulgular, kuraklığın harap ettiği bir bölge manzarası göstermiyor. Aksine Tayinat’ın Demir Çağı, iklimsel stres döneminde ciddi boyuttaki toplumsal direnci temsil ediyor.” (3)

Avrupa’da Suyun Kullanım Tarihçesi

Bir zamanlar özellikle Avrupa’da pisliklerin (çöp, lağım…) kokusu ölülerin kokusuna karışmış ve bir hayli toplumsal soruna yol açmıştır. Ne evlerde ne de sokaklarda temizlik vardı. Bırakın tuvaleti, evlerde lazımlık bile büyük bir lükstü ve sadece kraliyet saraylarında bulunurdu. Vücut temizliği neredeyse hiç yoktu. Avrupa’da vücut temizliğinin gerekliliği ancak 18’inci yüzyılda keşfedilmeye başlanır. O da çıplak vücudu ıslak süngerle silme şeklindedir. Bunu da sadece kadınlar yapardı. Çünkü kadın demek çıplak vücut demekti o dönem için. Düzenli bir şekilde ve bol suyla yıkanma 19’uncu yüzyılda yerleşir ancak. Önce evlerde lazımlık olarak yerleşmeye başlayan tuvalet ise daha sonraları yaygınlaşmaya başlar. Nedense Avrupa’da tuvaletler hâlâ susuzdur (!)…

Bu süre zarfında şehirde dışkının meydana getirdiği pis kokuya bir de insan vücudunun kokusunun etki ettiği görülür. Bu arada iç çamaşır, kokuyu gidermek amacıyla keşfedilir ve onu da sadece zengin tabaka kullanmaya başlar. Pislikten hastalıklar peyda olmaya başlar ve bunun üzerine çarşaf ve yatak temizliğine -o da sadece hastanelerde- dikkat edilmeye başlanır.

Bu arada Avrupa’da koku öyle bir hal almaya başlar ki insanlar artık vücut kokularına göre sınıflandırılır hale gelir. Yoksulların farklı, varsılların farklı kokusu vardır. Aynı şekilde subaylar, misyonerler, zenciler, yerliler, yabancılar… kokularına göre ayırt edilmeye başlanır. Yaşayanlarıyla birlikte her şehrin kendine özgü kokuları oluşmaya başlamıştır böylece. İş öyle bir noktaya gelmiş ki kent kokusu ile ilgili felsefi akımlar bile türemiştir.

Buna karşılık Doğu’da suyun bir temizlik maddesi olduğundan yola çıkılarak gelişen kişisel ve toplumsal temizlik olgusu çok eskilere dayanır. Mesela Doğu’da henüz 13’üncü yüzyılda İbnu’n Nefis’in (Ö: 687/1288) Küçük Kan Dolaşımı örneğinden yola çıkılarak geliştirilen şehirde su dolaşımı ve dolayısı ile temizliğe etkisi Batı’da ancak dört asır sonra William Harvey (1578-1657) tarafından gündeme getirilmiş ve sonraki yıllarda Batı kentlerinde temizlik amacıyla su dolaşımı yerleşmeye başlamıştır.

Avrupa bu kokulardan kurtulmanın yolunu suda buldu hiç şüphesiz. Ivan Illich’in ifadesiyle, Avrupa’da “…su bundan böyle ‘kokan şey’in temizleme aracı” oldu. Devamla der ki Ivan Illich; “Tarih boyunca suyun tene değme dereceleri bir uygarlıktan diğerine farklılıklar gösterir. 1930 yıllarına değin, Fransa ve İngiltere’nin birçok bölgesinde küçükler asla yıkanmazlardı; anneleri onları tükürükle ıslatılmış bir mendilin kenarıyla silerdi. Birçok yerde, insanların yarısından çoğu yaşamları boyunca banyo yapmamışlardır. Doğduklarında ve ölümlerinden sonra yıkarlardı onları.’ (4-7)

Öyle ki Avrupa’da sabun ancak 19’uncu yüzyılda vücut temizliğinde kullanılır olmuştur. O zamana değin sabun evlerde bir güzellik ürünüydü sadece.

İşin doğrusu suyun bedensel temizlikte kullanılmaya başlanmasıyla şehirlerin temizliği birbiriyle paralel bir seyir takip etmiştir. Konuyu daha da genelleştirerek diyebiliriz ki birey ve toplumların suya atfettikleri önem derecesi ve su ile ilgili gerçekleştirdikleri teknolojik gelişim aynı zamanda uygarlıklarının da gelişimi olmuştur. Nitekim su ile ilgili araştırmalarıyla tanıdığımız Zekai Şen, “Su ile ilgili bilgi ve teknolojilerin gelişmesine paralel olarak medeniyetlerin (de) geliştiklerini söyleyebiliriz” (5-8) tespitinde bulunur.

Nihayetinde beden temizliği de şehir temizlik ve gelişiminin bir cüzüdür ve şehirle benzer fonksiyoneller içerir. Çünkü şehir bir bakıma insan bedeni gibidir ve kan dolaşımında olduğu gibi su borularından oluşan ağ sistemi ile ayaktadır. Geçmişten günümüze küçük ve büyük kan dolaşımı şehirdeki temiz suların gelmesi ve kirlenmiş suların uzaklaştırılmasına bir model olmuştur adeta ve bu model her geçen yüzyıl gelişerek devam etmiştir.

Sümerlerin Yükseliş ve Çöküşünde Su

M.Ö. 5000-1600 yıllarında yaşamış Sümer Uygarlığı’nın yükseliş ve çöküşünde suyun önemli etken olduğunu gözlemliyoruz. Arkeolojik kazılar bu durumu açıkça ortaya koyuyor aslında:“…Sümer Uygarlığının yükselişiyle ilgili olarak, tarım fazlasının getirisini artırmak için su ve ticareti güçlendirecek bağlantılar sağladığından kanallar inşa edilmesi ve tarımsal sulama önemli rol oynamış olabilir. Sümer Uygarlığının çöküşündeyse aşırı sulama nedeniyle tarlaların içinde sodyum, potasyum, kalsiyum, magnezyum ve klorinli kimyasal bileşiklerin yer aldığı tuzlarla kontamine olmasının rolü olduğu anlaşılıyor.” (6)

Öyle ki Babillerde su, tarihte yazılı ilk kanun hazırlayıcı olarak bilinen Hammurabi Kanunları’nda yer alacak kadar önemli bir hal almıştır. Hammurabi Kanunları’nın 53’üncü maddesi suyla ilgilidir ve şöyle der: “Biri barajını gereği gibi koruyamayacak kadar tembel olursa, gereği gibi koruyamazsa, barajı yıkılır ve tarlalar sel altında kalırsa, barajı yıkılan kişi para karşılığı satılacak, bu para mahvına sebep olduğu mısırların tazminatı olarak kullanılacaktır.”

İlginçtir ki bu dönemde suyun savaş silahı olarak da kullanıldığını görüyoruz. Yine Babil Kralı abi-Eshuh düşman kuvvetlerin hamlesine karşı Dicle Nehri’nin sularını üzerlerine salmış ve sonuçta çevredeki bütün tarlalar su altında kalmıştır. Böylece düşman kuvvetleri hamlesinin durdurulmasında başarılı olunmuştur. Bundan dolayıdır ki Aristo; “… şehirlerin savaşta güvenli olması için sarnıçlara ihtiyacı vardır” demiş olmalı.

İlk Sifonlu Tuvalet Minos Uygarlığı’nda

Minos Uygarlığı’nda medeniyetin ilk belirtilerinden tuvalete rastlıyoruz. Arkeolojik kazılar neticesinde Konossos’daki zeminde bulunan delik M.Ö. 1800’lere ait olup dünyanın bilinen ilk ‘Sifonlu Tuvaleti’dir aynı zamanda. Öyle ki bu delik daha sonraki yıllarda ‘Kraliçenin Tuvaleti’ olarak da meşhur olmuştur. Bu arada sifonlu klozetin, yani bugün tuvalet ile özdeşleşen WC (Water Closet), 1596 yılında Sir John Harington tarafından bulunduğu iddia edilir. (7)

Phaistos’da yağmur sularının toplanması ve bunun için gerekli sarnıçların yapılmış olması bizi tekrar hidrolik mühendisliğinin önemine götürüyor. Aynı şekilde Mykenai’de toprak ıslahı da mühendislik zekâsının ürünüdür. Bununla birlikte Arkaik dönemde (M.Ö. 750-480) şehir devletlerinin gelişmesini sağlayan altyapının inşa edilmesi teknik bir ilerlemedir. Halk hamamlarının, çeşmelerin ve drenaj sistemlerinin bu dönemde yapılmış olması ise hidrolik mühendisliğinin sayesinde olmuştur hiç şüphesiz.

Mesela Atina’da bu dönemde kil borular ile şehrin dört bir yanına su taşınıyordu. Ayrıca tek tek evlerin çatılarındaki yağmur suyunun yeraltı sarnıçlarında biriktirilip depolanması ve kurak dönemlerde kullanılması da son derece önemlidir.

Yine bu dönemde rastladığımız su pompaları ve su........

© Perspektif