Diğer

16 Şubat 2024

Türkiye'de iki buçuk yıldır açıklanan ile algılanan (hissedilen diyen de var) enflasyon farkına ilişkin tartışma yaşanıyor. Bu tartışma geçen hafta TÜİK'e atfen yapılan algılanan enflasyon haberleri ile ve TÜİK'in açıklaması ile yoğunlaştı.

Üstüne bir de TCMB'nin 8 Şubat tarihinde açıkladığı Enflasyon Raporu 2024-I geldi. Bu raporun üçüncü bölümünde algılanan ve beklenen tüketici enflasyonu çalışması vardı. Bu değerli çalışma da bazı verilere daha yakından bakma gereğini ortaya çıkardı.

Tartışmanın bir tarafında enflasyonu yaşayan tüketiciler ve onları temsil eden kuruluşlar var; açıklanan enflasyonun algılanan, yaşanan enflasyona göre oldukça düşük olduğunu vurguluyorlar. Tartışmanın diğer tarafında enflasyonu açıklayan kurum ve iktidar var.

Tartışma yalnızca Türkiye'de yapılmıyor. Dünyanın her yerinde özellikle sabit gelirli tüketiciler yüksek enflasyondan önemli zarar görüyorlar. Yoksullukları ve sefaletleri artıyor. Türkiye, enflasyonun getirdiği sefalet bakımından, Arjantin ile birlikte listenin en başında.

Bunu değişik verilerle gösteriyorum ve şu sorulara da yanıt arıyorum. Algılanan enflasyon neden giderek daha çok ülkede ölçülüyor? Hangi ülkelerde, nasıl ve kimler tarafından ölçülüyor, hangi özellikleri var? Tartışmada hangi taraf haklı?

Tüketicilerin algıladığı ve beklediği enflasyon birçok ülkede para politikası dahil birçok konuda dikkate alınıyor. Burada piyasa katılımcılarından derlenen verilerden söz etmiyorum. Konumuz tüketicilerin kendilerinden derlenen veriler ve ortaya çok farklı bir tablo çıkıyor.

Bir boyuta değineyim. TCMB, politika oluşturmada modeller kullandığını söylüyor. Bu modellerde kullanılan enflasyona ilişkin veriler tartışmalı ise, modelden çıkan sonuç güvenilir olur mu? Belirteyim, bu modellerin ne olduğunu bir bilsek iktisatçılar olarak sevineceğiz.

Şunu da belirtmem gerek; algılanan enflasyon ölçümleri birçok ülkede var. Ancak bunlar birkaç ülke dışında çoğunlukla düzenli yayınlanmıyor. Belki de bu nedenle algılanan enflasyonun ölçümü olmadığı sanılabiliyor.

Bir nokta daha; algılanan enflasyonun önemli bir özelliği enflasyon beklentisi ile arasında önemli bir ilişki olması. Enflasyon politikaların bu ilişkiyi, algıdan beklentiye giden bu etkiyi dikkate alması gerekiyor.

Gelirimizin satınalma gücü azaldıkça etiketlere çok daha dikkatli bakıyoruz. Benim izlediğim tüketim maddelerinin fiyatında son bir ayda tek haneli artış yok, artışlar genellikle iki haneli. Arada üç haneli artışlar da var. Not aldım.

Örneğin, yulaf ezmesinin fiyatı yüzde 49,5, kuru üzümünki yüzde 45, şampuanınki yüzde 36, el kremininki 122,7 arttı. Alışveriş yaptığım markette ekmeğin "kampanya fiyatı" 5 TL idi, geçen hafta yüzde 20 artarak 6 TL oldu. Daha da artacak dediler.

Enflasyonun (İTO'ya göre) yıllık yüzde 76,2 oluğu bir yerde, yüzde 5 gibi oranlarda fiyat artışı yapmak zaten anlamsızdır, çünkü etiketi veya menüyü değiştirme gibi maliyetleri bile karşılamayabilir. Yüksek enflasyonda tek haneli fiyat artışları, istatistik ve iktisattaki deyimiyle, "kayıtsızlık aralığı"na düşer. Değiştirmeye değmez.

Yukarıda verdiğim fiyat artışları belli marka ürünlerdeki artışlardır ve elbette çok küçük bir örneklem oluşturuyor. Ancak etiketler değiştirildikten sonra fiyatı tek haneli olarak artan bir ürün görmedim. Peki, nasıl oluyor da Ocak 2024 enflasyonu yüzde 6,70 çıkıyor? Şu olasılık var.

Bazı ürünlerin/hizmetlerin fiyatları düşmüş veya değişmemiş olabilir. TÜİK'e göre "giyim ve ayakkabı", "şeker" ve "diğer tahıl ürünleri" fiyatlarında bir miktar düşüş var; "elektrik", "trenle şehirlerarası yolcu taşıma" ve "üniversite kayıt" fiyatlarında Ocakta değişiklik yok. Bunların toplam ağırlığı yüzde 10'un altında. Belki fiyatı düşen/değişmeyen başka ürünler/hizmetler de vardır.

Giyim fiyatları düştü deniyor; benim listede iç çamaşırı fiyatları yılbaşından bu yana yüzde 42,4 artmış. Yıllık enflasyonu belirleyen, fiyatın bir defada ne kadar ve yılda kaç kez olduğudur. Fiyat artışı ne kadar büyükse ve/veya ne kadar sık yapılırsa, enflasyon o kadar yüksektir.

Sözü şuraya getiriyorum; bizlerin algıladığı enflasyon, TÜİK'in açıkladığı enflasyondan oldukça yüksek. TÜİK, bilerek veya bilmeyerek, bir hata mı yapıyor? Yoksa sorun, özellikle yüksek enflasyon dönemlerinde daha çok görülen algılama farkından mı geliyor?

TÜİK ve iktidara göre, açıklanan enflasyon doğrudur, ama tüketiciler bazı nedenlerle enflasyonu daha yüksek algılıyorlar. Tüketicilere göre aradaki fark, TÜİK'in enflasyonu düşük ölçmesinden veya düşük göstermesinden kaynaklanıyor.

Önce de dediğim gibi, algılanan enflasyon bilgisi giderek daha çok ülkede derleniyor. Neden?

(i) Enflasyon özellikle sabit ve dar gelirlileri sefalate itiyor, bu sonucu istemeyen iktidarlar enflasyon algısını anlamaya çalışıyorlar. Bunun için insanına değer veren iktidarlar gerekir elbette.

(ii) Kendi para ve maliye politikalarının ve de modelllerinin doğruluğunu/yanlışlığını tüketicilerden öğrenmek istiyorlar.

(iii) Enflasyona karşı politikaları uygulayan merkez bankası gibi kurumların başarılarını görmeye çalışıyorlar. Bunun için de bu kurumların politikaları kendileri seçmelidir, tepeden birileri değil.

(iv) Yüksek enflasyon algısı sürekli ise, yolsuzluk, keyfilik, denetimsizlik, hesap vermeme ve hâttâ hukuksuzluk gibi sorunlardan iktidar kendisinin sorumlu olduğunu kabul etmelidir.

Bu konularda Bańkowska vd. (Aralık 2021) ve Takahashi ve Tamanyu (Mart 2022) çalışmalarına bakılabilir.

Algılanan tüketici enflasyonu, Tüketici Eğilimi Anketleri ile ölçülüyor. Bu anketlerle ölçüm, iki farklı şekilde yapılıyor. Birincisi nitelikseldir; fiyatların veya enflasyonun artıp artmadığını soruyor ve fiyatlar "arttı", "aynı kaldı" veya "azaldı" seçeneklerinden birisinin seçilmesi isteniyor.

AB ve ABD anketlerinde olduğu gibi, seçenekler daha fazla da olabilir; örneğin "biraz arttı", "biraz azaldı" seçenekleri de olabilir. "Arttı" seçeneğini seçen tüketici sayısı ne kadar çoksa, enflasyonun o kadar yüksek algılandığı ve sorun yarattığı düşünülüyor.

İkincisi nicelikseldir; fiyatların hangi oranda arttığını, enflasyon oranının ne olduğunu soruyor. Verilen yanıtlardan algılanan enflasyon oranının ortalaması, ortancası ve diğer istatistikler bulunuyor, bunlar zaman zaman yayınlanıyor.

Avrupa Merkez Bankasının (ECB) yaptırdığı anketlerde ve ABD'deki MSC anketinde algılanan enflasyon hem niteliksel hem sayısal olarak soruluyor. ECB anketinin sonuçları son yıllarda her üç ayda bir açıklanıyor.

Algılanan ve açıklanan enflasyon farkı örneğin bazı AB........

© T24