Diğer

T24 Haftalık Yazarı

10 Aralık 2023

Osmanlı'nın kadim şehri Musul'u 1900'lü yılların başlangıcındaki haliyle en iyi anlatanlardan biri dönemin Valisi Ebubekir Hazim Tepeyran'dır. Ülkenin neredeyse her köşesinde yıllarca valilik ve yöneticilik yapan Tepeyran, anılarında Musul'da bulunduğu dönemden bahseder. Şehri ve yaşadığı olayları, o dönemde karşılaştığı insanları anlatır. Adeta resimleyerek bir tablo gibi okurlarına sunar.

Tepeyran, 1898 yılı Şubat ayının on sekizinde Senegal isimli oldukça yaşlı bir gemiyle yeni atandığı Musul'a doğru yola çıktığında, uzun yolculuğunda ilk durağı İskenderun olacaktır. Urfa üzerinden gittiği Musul'da 1901 yılının sıcak Haziran ayına kadar görev yaparken, petrolün değerlendirilmesi ve şehrin güvenliği gibi konularda oldukça önemli girişimlerde bulunur. Çalışmaları ile tarihe not düşer.

Musul Vilayeti, Ebubekir Hazim Tepeyran'ın Vali olarak görev yaptığı dönemde, imparatorlukta yalnız petrol diyarı değil her türlü değerli maden ve ürünün bulunduğu, çıkarıldığı ve yetiştirildiği çok önemli bir idari merkezdir. Erimiş bir altın gibi değerli olduğu için, petrolün pırıltılı şöhretinin vilayetin diğer doğal kaynaklarını gölgede bıraktığı söylenir. Bu emsalsiz şehrin yüzyıllarca ihmal edilerek, değeri biçilemez doğal kaynaklarından faydalanılmamış olması, aydın yöneticilerine rağmen güçsüz kalan imparatorluğun ilgisizliğine bağlanabilir. Bu değerli servet daha sonra düveli muazzama, yani büyük devletler arasındaki ekonomik savaşın, belki de Birinci Cihan Savaşı'nın nedeni olacaktır. Önce Almanlar sonrasında İngiliz ve Fransızlar petrolün peşine düşerek, her fırsatta Musul ve çevresini Osmanlı'dan nasıl koparacaklarının hesabını yapacaklardır.

1914 yılı Ağustos ayında Osmanlı İmparatorluğu'nun kiminle aynı safta yer alacağını da bu şartlar belirlemiştir. Vali Ebubekir Hazim Tepeyran anılarında bu konuda İstanbul'un gözünü açmaya çalıştığını ancak, tüm gayretine rağmen başarılı olamadığını yazar. Saray'ın Alman'lara olan hayranlığı ve aşkının, bu büyük uyarının gözden kaçırılmasının en büyük nedeni olduğunu düşünüyorum.

1908 yılında, II. Meşrutiyet ilan edilmeden önce Osmanlı ülkesinde keşfedilmiş ve keşfedilecek petrol ve diğer doğal kaynakların işletilme imtiyazı önceden padişahın özel hazinesine, Hazine- i Hassa'ya alınmış olduğundan, işletilmeleri yıllık ikişer, üçer yüz lira gibi komik bedellerle mültelzim denilen aracılara ihale edilerek yapılırdı. Petrol, mültelzim denilen taşeronlarca oldukça ilkel yöntemlerle, neredeyse elle temizlendikten sonra mahallinde on beş kilosu yirmi kuruş gibi yok pahasına satılırdı. Karşılaştırmak gerekirse, o günlerde İstanbul'a Romanya ve Rusya'dan gelen petrolün kilosunun on beş kuruş olduğunu Tepeyran'ın anılarından öğreniyoruz.

Musul petrolü yeterince rafine edilmediğinden yakıldığında çok ağır bir koku bırakır, verimli olmamasından dolayı da çadırlarda yaşayan aşiretler ve mahalli belediyeler (sokak fenerleri için) dışında alıcı bulamazdı. Bu arada, Rus ve Romen petrolleri, kelek denilen nehir kayıklarıyla Diyarbakır'dan getirilirken, Cizre ve yakınlarında sık sık Hamidiye Süvari Alaylarının saldırısına uğrar; Musul'da on beş kiloluk tenekesi altmış kuruştan ucuza satılamazdı. Hamidiye alaylarının bu hırsızlığı sadece petrol taşımalarına yönelik değildi. Neredeyse bütün ticari ürünler, benzer şekilde bu haydutların saldırı ve çalma girişimlerine maruz kalır, fiyat kontrolü nedeniyle fahiş fiyatlarla pazarlarda müşteri beklerdi.

Vali Tepeyran, valiliğinin daha ilk günlerinde bu işe el atarak Musul petrolünün değerlendirilmesi için çareler aramaya başlayacaktır. Göreve geldiğinde ilk işlerinden biri, şehrin ileri gelenleri ve zenginlerini toplayıp, durumu anlatmak ve sonuç alacak kararların önünü açmak olur. Sonunda, yörenin doğal kaynağının hak ettiği şekilde değerlendirilip, hizmete sunulması amacıyla bir şirket kurularak ciddi bir adım atılır. Yapılan toplantılarda sadece Osmanlı vatandaşlarının katıldığı, ayrıca hiçbir hissesi olmamasına rağmen şirket kazancının üçte birinin Padişah hazinesine aktarıldığı bir model geliştirilerek, durum ivedilikle İstanbul'a iletilir. İstanbul'dan kısa sürede gelen yanıt olumludur.

1899 yılı içinde, Vali Tepeyran ve arkadaşları yoğun bir çalışmaya girişerek hisse bedelini bir lira olarak belirlerler. Altmış bin lira sermayesi olan ortaklık yapısıyla, büyük umutlarla şirket kurulmakta iken hiç beklenmedik bir olay gerçekleşir. Almanya'nın İstanbul'daki Genel Konsolosu Bay Istemrih'in başkanlığında bir heyet Musul'a gelir. Konsolos'un görevi, Alman İmparatoru II. Wilhelm'e Padişah Abdülhamid tarafından bir jest olarak verilen Berlin - Bağdat Demiryolu "Bagdadbahn" ve yakın çevresinde keşif yapılmasıdır. Bu keşif sırasında tarımsal, ticari ve ekonomik incelemeler yapacak olan Konsolos, duruma göre demiryolu hattının her iki yanında alınacak imtiyazın sınırlarını belirlemekte tam yetkili kılınmıştır.

Gelen heyette Prusya Demiryolları Direktörü ve Selanik - Dedeağaç tren hattını yapan mühendis Von Kap da bulunmaktadır. Heyet üyeleri Musul'da Vali Tepeyran'ı ziyaret ederek Dahiliye Vekilinden (İçişleri Bakanı) aldıkları tavsiye mektubunu iletirler. Konsolos Istemrih Musul'da bir haftadan fazla kalmayarak Bağdat'a gideceklerini, kendilerine istedikleri bilgilerin acilen temin edilmesini Vali'den ister. Bu talebin karşılayacağını sözünü alınca çok mutlu olur. Heyet üyeleri görüşmeler sırasında, Sivas, Mamuretü'l Elazığ ve Diyarbakır'da on günden fazla beklemelerine rağmen, yetkililerden istedikleri bilgileri alamadıklarından yakınmışlardır.

Bağdat'a gitmelerinden bir gün önce aynı heyet Vali tarafından bir akşam yemeğinde ağırlanır. Yemek sırasında, odanın pencere pervazında, perdenin kenarında duran mavi renkli petrol numunelerini tesadüfen gören Von Kap bunların ne olduğunu sorunca, Vali Tepeyran bu şişelerin Musul Vilayeti içindeki en kaliteli sekiz kaynaktan getirilen petrol örnekleri olduğunu açıklayacaktır. Ayrıca Dicle nehrine en yakın yerde küçük bir rafineri kurmak için bir şirket kurmak üzere olduklarını söyler. Von Kap şişeleri birer birer dikkatle inceledikten sonra bir tanesini Vali Tepeyran'a doğru yönelterek, "Bakınız, bunun rengi ne kadar mavi ve berrak. Dünyanın hiçbir yerinde doğal halde bu derece berrak bir petrol görülmemiştir" diyecektir.

Diplomatik bir ortamda, konukların ev sahibi ve diğer konukların yanında kendi dillerinde konuşmaları çok büyük bir nezaketsizlik olmasına rağmen, misafirler aralarında bir süre oldukça yüksek bir sesle Almanca konuşurlar. Heyecanlı oldukları gözden kaçmamıştır.

Bu heyet Bağdat'a gittikten dört veya beş hafta sonra, İstanbul'dan, Padişah'ın Başmabeyn Başkatibinden (Padişah Özel Kaleminden) Vali Tepeyran'a şöyle bir mektup gelecektir:

"Valilik Makamına,

Bağdat Vilayetine bağlı Mendelli kazasında da petrol ve neft yatakları bulunduğu anlaşıldığından, sonradan yapılacak işlemlere zarar verilmemesi için yürütülmekte olan petrol şirketi kurulması çalışmalarından vazgeçilmesi hususunda Padişahımızın kararını sizlere bildiriyorum."

Vali Tepeyran, bu kahredici haber sonrasında tüm Musul halkının çok üzüldüğünü anılarında yazar. Alman heyetinin İstanbul'a dönmesi ertesinde, Berlin - Bağdat Demiryolu sözleşmesi ve şartlarında önemli değişiklikler yapılırken, demiryolu hattının her iki tarafında yer alan yirmişer kilometrelik bölgelerde, önceden keşfedilmiş ve daha sonra keşfedilecek madenlerin işletilmek üzere bir imtiyazla Almanlara verileceği bilgisi gelmiştir. Bu haber Musul ve çevresinde şaşkınlık yaratır.

Vali Tepeyran Musul'daki görevini tamamlayıp, İstanbul'a döndüğünde Sadrazam Said Paşa'yı makamında ziyaret eder. Üzüntülerini bildirerek hemen konuyu açar. Sözleşmenin ulusal çıkarlara aykırı olduğunu söyler ve iptalini önerir. Tepeyran'ı önemsemez bir şekilde dinleyen Sadrazam Said Paşa: "Vali Bey, bu sözleşme alelade bir sözleşme değildir. Çünkü Padişah tarafından imtiyaz verildikten sonra yapılmıştır. Şimdi düzeltme için neresine dokunulursa daha zararlı şartlar oluşur ve metne sokulur, kaş yapmak isterken, göz çıkarılır" der.

Alman İmparatoru II. Wilhelm, Osmanlı İmparatorluğu'na 1898 yılında yaptığı ziyarette en büyük meyveyi, ham petrolü dalından koparmaya çalışmıştır.

II. Abdülhamid'in Almanlara verdiği bu imtiyazla ilgili müzakerelerde önemli bir rol üstlenen Deutsche Bank Genel Müdürü Arthur von Gwinner artık büyük bir sorumluluk altına girmiştir. "Bagdadbahn" olarak isimlendirilen "Berlin - Bağdat Demiryolu ve Yakın Bölgelerde İmtiyaz Projesi", benzer konu ve projelerde İngiliz, Fransız ve Ruslar kadar tecrübeli olmayan Almanları işin nasıl yapılacağı konusunda ürkütmeye başlamıştır. İşin finansmanı kocaman bir soru olarak belirmiştir.

Gwinner'a göre bu hattın yapımı ancak ve ancak Osmanlı yönetimi yeterli mali teşviği verir ve........

© T24