Türkiye’de son 150 yılda yasaklanan, haberlerde kullanıldığında gazetelerin kapatılmasına, gazetecilerin hapsedilmesine neden olan sözlerden 120’sini derledik. Bu kez basın tarihimizi, sansürlenen yasaklı kelimelerle hatırlıyoruz.

Türkiye’de sansür, akla önce İkinci Abdülhamid’i getirse de bu padişahla başlayıp bitmemiştir. İktidar sahipleri, ilk Türkçe özel gazete olan Tercüman-ı Ahval‘in kurulduğu 1860 yılından günümüze dek zaman zaman bazı sözcüklerden korkmuş, gazeteleri ve gazetecileri susturmaya çalışmıştır.

Sultan Abdülaziz devrindeki eğitim politikalarını eleştirince 2 hafta ceza alan Tercüman-ı Ahval, Türkiye’de kapatılan ilk gazete olarak basın tarihimize geçmişti. Abdülaziz’in ardından tahta çıkan İkinci Abdülhamid’in 1878-1908 arasında ülkeyi demir bir yumrukla yönettiği İstibdat (Despotluk) Devri’nde ise bu tür olaylar sıradanlaştı, sansür kurumsallaştı.

İkinci Meşrutiyet ve Cumhuriyet dönemlerinde de yer yer yoğunlaşacak sansür ve cezalandırmalar, çoğunlukla bir fikrin seslendirilmesine karşı uygulanıyordu. Bununla birlikte zaman zaman belirli bir sözcüğün veya sözün kullanılması da yaptırımlara neden oldu. Yasaklı sözcükler ve sözler açısından sansür tarihimizi şöyle özetleyebiliriz:

İkinci Abdülhamid dönemi (1876-1909): Hürriyet, burun, istibdat…

Hıfzı Topuz‘un 1973’te yazdığı ‘100 Soruda Türk Basın Tarihi’ne göre, Abdülhamid’in sansür memurlarının elinde yazılı bir kural kitabı olmasa da örneğin şu 40 kelimenin kullanılması yasaklanmıştı:

• Grev, suikast, ihtilâl, anarși, sosyalizm, dinamo, dinamit, infilâk, kargaşalık, hâl (hükümdarın tahttan indirilmesi), kıtal (vuruşma), Kanun-i Esasi (anayasa), hürriyet, vatan, müsavat (eșitlik), Bosna, Hersek, Makedonya, Girit, Kıbrıs, Yıldız (Abdülhamid’in kaldığı Yıldız Sarayı’nı çağrıştırdığı için), büyük burun (Abdülhamid’in burnunu çağrıştırdığı için), kardeş, Murat (Abdülhamid’in rakibi sayılan kardeşi, veliaht sultan Murat’ı andırdığı için), istibdat, beynelmilel (uluslararas1), veliaht, cumhuriyet, mebuslar, Ayan azası (Abdülhamid’in dağıttığı Osmanlı Ayan Meclisi’nin üyeleri), bomba, Mithat Pașa, Kemal Bey (özgürlükçü fikirleri savunan Namık Kemal), inkılâp, tahtakurusu (yanlışlıkla “tahtı kurusun” diye okunabileceği için), “O = AH” (kimyayla ilgili yazılarda geçen bir formül olsa da “Sıfır eşittir Abdülhamid” olarak da algılanabileceği için), hasta (Avrupa’nın Osmanlı’ya taktığı “hasta adam” lakabını çağrıştırdığından) vd.

Topuz’un verdiği listenin sonundaki v.d. (ve diğerleri) ifadesinin de gösterdiği gibi sansürlenen ifadeler bu sözlerle sınırlı değildi. Liste uzayıp gidiyor, sansürlenecek sözlerin tam listesini aslında kimse, hatta sansürcüler bile bilmiyordu.

Ahmet Rasim 19. yüzyıl sonunun ünlü sansür memuru Hıfzı Bey ile arasında geçen bir konuşmayı anlatırken üstteki listede olmayan 6 sözü daha anıyor. Diyalog şöyle:

— Biz yazdığımız yazılarda zâtıâlinizin çizeceğinizi bildiğimiz kelimeleri kullanmıyoruz. Biliyoruz ki vatan, millet, hürriyet, ihtilâl, cinnet, mecnun, yıldız, intihar, zehir vs. birçok kelimeler yazılmaz. Fakat sansürden gelen provalarda her seferinde başka başka kelimeler, cümleler görüyoruz ki çizmișsiniz. Bazen yarım sütunu, bir sütunu kaldırıyorsunuz. Bunların ne gibi şeyler ve ne türlü fikirler ve manalar olduğunu lütfedip söyleseniz de boş yere yazmasak ve sizi de yormasak.

— Onu ben de bilmem. Yalnız size şu kadarını söyleyeyim ki siz anlayınız: Siz hangi yazınızı en çok beğenerek yazarsanız, “Oh, ne güzel oldu” derseniz, benim onu çizeceğimi biliniz…

Yasaklı söz listesi uzuyor: Parlamento, cumhur, demokrat…

Ali Seyid’in “Resimli Kamus-i Osmanî” adlı Osmanlıca sözlüğünde, Abdülhamid devrinde yasaklanan sözlerin yer aldığı 2 sayfalık bir liste de buluyoruz. François Georgeon’un “Yasak Kelimeler: 20. yüzyılın başındaki Osmanlı sansürüyle ilgili bir belge üzerine” başlıklı yazısında yer verilen bu metinde, 8’i daha önce verdiğimiz listelerde de yer alan 61 söz var:

• Arsenik, aksülümen (zehirli bir kimyasal), anarşi, ihtilal (devrim), irtica (gericilik), irtiyab (şüphe), spiritizm (ruh çağırma), istibdat (despotluk), infilak (patlama), inkıraz (çöküş), inkılap (devrim), obstrüksiyon (engelleme), oportünist, oligarşi, ballı baba, bomba, parlamentarizm, parlamento, panelenizm, pantürkizm, pancermanizm, psikoloji, tevekkül (sızlanma), tenkil (baskı), cemiyet (dernek), cumhur (halk), cumhuriyet, hürriyet, hürriyet-i vicdaniye (vicdan özgürlüğü), hatt-ı sünbüli (güzel yazı tipi), hafiye (gizli polis), hâl (tahttan indirme), humbara (bomba), darwinizm, demokrat, demokrasi, disiplin, diktatör, dinamit, radikal, randevu, zehir, sansör (sansürcü), sansür, sosyalizm, şura-yı devlet (Danıştay), şura-yı ümmet (millet konseyi), isyan, avam (halk), klik, klerikal (ruhbanla ilgili), muhafazakâr, diz arkası, Meclis-i Ayan, Meclis-i Umumi, mutlakiyet, muhtıra, nihilist, veto, te’evvüh (sızlanmak) ve ah etmek

Georgeon bu yasaklı sözleri 3 grupta toplar. İlk gruptakiler, Abdülhamid ve çevresi hakkında olumsuz anlamda kullanılabilecek “istibdat” ve “irtica” gibi sözcükler. Bunların neden sansürlendiği kolayca anlaşılıyor.

İkinci gruptakiler, birçoğu Osmanlıca’ya o yıllarda yeni giren, “parlamentarizm” ve “panelenizm” gibi, “-izm” ile biten ve Abdülhamid’in siyasetine ve ideolojisine aykırılık oluşturan sözler. Bunların da neden sansürlendiğini anlamak zor değil.

Üçüncü gruptakiler ise yer yer ilk iki gruptakilere dokunsa bile bunların neden sansürlendiğini anlamak için dönemin şartlarını veya ifadelerin bağlamını bilmek gerekiyor. Örneğin “Aslan yırtıcı hayvanların padişahıdır” cümlesi sansürlenmişti, çünkü sansür organı “padişah” sözcüğünün bu bağlamda kullanılmasından rahatsız olmuştu. Osmanlıca’ya yeni giren........

© Journo