Beliz Güçbilmez’in 'Kurmacalara Neden Muhtacız?' alt başlığıyla yazdığı 'Anne Ben Düştüm mü?' kitabı, Kolektif Kitap tarafından basıldı. Güçbilmez, metin boyunca kurmaca-gerçeklik ilişkisini disiplinlerarası bir bakışla, kendi okuryazarlık deneyimini de işin içine katarak tartışıyor. Benzerlik ve fark arasındaki diyalektik ilişkiden yola çıkarak kurmaca metinlerle kurduğumuz anlam/anlama ilişkisini açığa çıkarıyor. Ayrıca, başkası tarafından yapılmış olduğunu bildiğimiz halde kurmacalarla kurduğumuz bağın bir ihtiyaçtan kaynaklandığını düşündürüyor. Bu nedenle metin, kurmacalarla kendi tarzında ilişki kuran her okur ve izleyici için hem bir düşünce izleği oluşturuyor hem de bu ilişkinin yaşamımızdaki yerini sorgulamamızı sağlıyor.

Beliz Güçbilmez ile 'Anne Ben Düştüm mü? 'Kurmacalara Neden Muhtacız?'' kitabı hakkında söyleştik ve kurmacaların dünyasına daldık.

Herhangi bir eser karşısında kimsenin anlama bakımından üstün olamayacağını söylüyorsunuz, bir çeşit "anlama eşitliği" gibi düşündüm bunu ve bana Jacques Rancière’in, "zekaların eşitliği"(1) bahsini hatırlattı. Burada çok kabaca ifade edersek bu bahiste, zekanın düşük/yüksek şeklinde kategorize edilmesi sorunsallaştırılıyordu ve zekanın genellikle o üstü çağrıştıran, birine atfedilen konumundan özgürleşiyorduk. Bundan dolayı, herhangi bir edimde herhangi birinin "zekası" veya başka bir özelliği nedeniyle bizi yönlendiremeyeceği, toplumsal hiyerarşi açısından yönetme hakkına sahip olamayacağı gibi bir sonuca da ulaşabiliyorduk bana kalırsa. Sizin bahsinizde "sanatsever" olarak kurulan o hiyerarşik konumun aşınması buna benziyor biraz, ne dersiniz?

Yöneten-yönetilen ayrımını aşındıran fikre yaslanarak yazar-okur ayrımını aşındırmayı denemiş olmalıyım. Yazar-okur gibi esasen alanla büsbütün uyumsuz bir ikili karşıtlıkla düşünmek bizi bir yere çıkarmaz. Çünkü bir yapıt olarak kurmacayı ancak bir okurun zihniyle karşılaştığında çalışmaya başlayacak bir anlam makinesi gibi düşündüğümüzde keskin karşıt pozisyonlar da silikleşmeye başlar. Üretim, yazı masasında değil o karşılaşmada belirginleşir.

Kitapta anlamanın mekanizması üzerine düşünmenin bağlamı şu; zihin bir şeyi nasıl anlıyorsa (bilmediğiyle bildiği arasında benzerlik kurarak), aynı stratejiyle (dinleyici için metafor üreterek) anlatır. Öyleyse bu mekanizma üzerine düşünmek hem sanat yapıtının (kitap bağlamında kurmacanın) doğallıkla anlaşılacağını gösteriyor hem de kurmacanın ayırt edici niteliğine (bir şeyi kendisiyle değil başka bir şeye benzeterek anlatmak) işaret ediyor.

Sanattan anlayan azınlığın karşısına anlamayan çoğunluğu koymanın, sanatı da alımlanışını da yanlış tarif etmek olduğunu düşünüyorum. "Sanattan anlamak" diye bir uzmanlık alanı yoktur. Uzmanlık alanları bilgi temellidir, bilgi açıklanabilirdir. Sanat, bilgiyle; sanatçılık, yazarlık, entelektüalizmle ilişkisizdir. Diyebiliriz ki sinema sanatının da edebiyatın da kitlesellik iddiası, bu ilişkisizliğin görkemli kanıtlardır. Deleuze’ün "hareket-imge" kavramına çalışmış bir sinemacının filmi, elbette Deleuze’ün adını duymamış seyirciyle de karşılaşacaktır. Deleuze okumamışların aşamayacağı bir baraj kurulduysa ortaya çıkanın sinema filmi değil, doktora tezi olduğunu söylemeyi kendime hak görürüm.

Sanat yapıtını, dikkatini ona çevirmiş herkesle ilişki kurmaya dünden hevesli, kapısı, sofrası herkese açık bir ev sahibi gibi düşünmekten yanayım.

Bu sanattan anlama/anlamama eksenli sorun nereden kaynaklanıyor olabilir?

Sanattan anlamak dediğimizde galiba anlamaya yüklediklerimiz, atfettiklerimizle de derinleşiyor sorun. Işıl ışıl bir "şimdi anladım!" anının peşine düşmeyi öğrenmişiz. Ben böyle bir anın olmadığını, anlamanın zamansal biriminin an değil süreç, üstelik tabii ki kişisel olduğunu, zihnin şeylere anlam verme çabasından geri durmadığını düşünüyorum. Anlamanın nihai bir varış noktası yoktur. Bir kez başladığında saçaklanıp durur, başlangıç noktasından ne kadar uzağa gitmiş olursak olalım, hâlâ anlamın da anlamanın da içindeyizdir. Anlamanın zihinsel ve imgesel olduğunu, muhtemelen dilsel ifadesinin zihinde tatlı tatlı yayıldığı alanı kaçınılmaz olarak daraltıp kabalaştıracağını, kabalaştırmayan bir açıklamanın imkansız olduğunu hatırlayalım.

Kurmacalar bir bilgi alanı değilse, bir kurmacadan anladıklarımız bir sınava da tabi tutulamaz ama kurmacalarla tanışıklığımız genellikle okul yıllarına denk geldiğinden ilişki daha başında buradan zorlanıp yara alıyor. Kan ter içinde bir an önce yüzeydeki "laf kalabalığı"ndan kurtulup ana fikri bulmaya, yazarın o romanı yazarak "aslında ne demek istediğini" tespit etmeye çalışmalar, o kötü yıllar. İşin kötü yanı, yetişkin okurluğumuzda bu kabustan uyanamamak. Kabusun sürdüğünü bir filmi, bir öyküyü anlamadığını söyleyen okurlara dayanarak söylüyorum. Biri "Ne anladın, anlat bakalım" diyecek korkusuyla gerilmekten manzaranın tadını çıkaramamışızdır. Anlamama yakınması bize "şu manzarayı anlamadım" cümlesi kadar tuhaf gelmeliydi oysa.

Ne anladığımızı bir cümleyle açıklamak zorunda değilsek, sanat yapıtıyla kurduğumuz ilişkinin üzerindeki baskı da kalkıyor. Bir kurmacadan ne anladığımızı soran herkese Augustine’in "Zaman nedir?" sorusuna verdiği "Sormazsanız biliyorum, sorarsanız söyleyemem" yanıtını verebilseydik keşke.

Kitapta başka bir bağlamda epigraf olarak kullandığım çoğumuzun duyduğu o Louise Glück dizelerinde sınayabiliriz bunu: "Dünyaya yalnız bir kez bakarız, o da çocuklukta/ Gerisi hep hatıra." Hepimize bir şey söylüyor mu? Elbette. Açıklayalım mı? Çoğu beyhude olacak bir çabalama. Günler boyu, sayfalarca yazsak, şu birkaç sözcüğün zihnimize saçtıklarını tüketemeyiz.

Dizeyle ilk karşılaştığımda aklımdan geçenler bambaşkaydı; dizeyi hem palimpsestle hem hatırlamakla bağlantılandırdığım bu kitabı yazarken laf dönüp dolaşıp minyatürlerin zamanı temsil etme biçimini anlatmaya gelince, dizelerin bu yeni bağlamda şimşek gibi bir anda yakıp söndürdüğü ışığa çekildim ama ışığın bizzat kendini tarif etmek yerine düşünce hattının yakalayabildiğim bir ucunu bir dipnotta göstermekle yetindim mecburen. Çocukların yaptığı resimler, dünyayı görme ve temsil etme biçimleriyse; bu resimlerin üslubunun birbirine ürkütücü derecede benzediğini, bu üslubun belirgin niteliğinin perspektifsizlik olduğunu, o resimlerin bakışın birine atfedilemeyeceği minyatürler gibi düşünülebileceği fikriyle bir darmadağın oldum önce. Sanki çocukken henüz "biri" olmanın sınırlılığına, yarattığı daralmaya çarpmadan bakıyoruz dünyaya. Sonra edebiyatın araya "şahsi bir anlatıcı"nın tanıklığını sokmadan, olup biteni ya da manzarayı doğrudan........

© Gazete Duvar