Yazımız on dördüncü yüzyıl şairi Tutmacı’nın adının (veya mahlasının) ne anlama geldiğini açıklamaya dönük bir denemedir. Görüşümüz, bu yazının ilham kaynağı olan Kütahya yöresindeki tutma inanç ve uygulamalarına dair Kütahyanın yerlisi Sıdıka KALIPÇI’yla, isteğim üzerine oğlu Mahmud Esad KALIPÇI’nın yaptığı mülakata dayanmaktadır. Bu sebeple, onu da yazımız ekinde bulacaksınız. Böylece, belli bir yörede yaşayan kelimelerin hangi sırları sakladığı ve bazı sorunların çözümüne nasıl katkı sağladığı görülebilecektir.

Gerçekten de bir süre önce genç meslektaşım Mahmud Esad siğil, bağ ağrısı, yılancık gibi bazı hastalıkların tedavi edilmesine “tutma”, tedavi edenlere de “tutmacı” tabir edildiğini söyleyince meraklandım. “Tutmacı”yı işitir işitmez aklıma Tabiatnâme ve Gül ü Husrev mesnevisi müellifi şair Tutmacı geldi. Gerçi bu iki eserin tek bir müellife ait olduğu kesin olarak belli değilse de Tabiatnâmeyi yeniden yayımlayan Yakup KARASOY üslup, dil ve imla özelliklerine bakarak her iki eserin bir Tutmacı’ya ait olabileceği fikrindedir (Karasoy, 2018, 20). Bugüne kadar Tutmacı’nın kimliği bilinmediği gibi, muhtemelen mahlası olan Tutmacı’nın ne anlama geldiği de izah edilememişti. Oysa, bu yeni bilgi, bu iki erken dönem eserini kaleme aldığını düşündüğümüz Tutmacı’nın sınıkçı, kırıkçı gibi bir halk hekimi, başka bir deyişle bir şifacı olduğunu; siğil, yılancık, baş ağrısı vb. hastalıkları tutup sağaltan birisi olduğunu düşündürmektedir. Tutmacı’ya ait olan Tabiatnâmenin geniş anlamda bir tıp kitabı olduğu göz önüne alınırsa, şairin mesleği ve adının (mahlasının) anlamına dair ileri sürdüğümüz görüşün doğruluğu kabul edilebilecektir. Tutmacı kelimesinin yirminci yüzyıla kadar başka bir menbada kayda geçmediğini belirterek itiraz edenler olabilirse de, işin uzmanları, halkın arasında asırlardır kullanılagelen birçok kelimenin bugün dahi sözlüğe girme bahtına erişemediğinin idrakinde olarak bunun geçerli bir itiraz oluşturmayacağını bilirler.

“Tutmak”, “tutma” kelimeleri, Türk Dil Kurumunun (TDK) Tarama Sözlüğü (TS) ve Derleme Sözlüğünde (DS) bu anlamlarıyla yer almaz. Zafer ÖZTEK’in hazırladığı Halk Dilinde Sağlık Deyişleri Sözlüğünde ve Zafer ÖNLER’in hazırladığı Tarihsel Tıp Metinleri Sözlüğünde ise bu kelimelere yer verilmemiştir. “Tutmacı” ise ne TDK sözlüklerinde ne de ÖZTEK ve ÖNLER’in sözlüklerinde vardır.

Tutmak, tutma, tutmacı bu sözlüklerde bulunmamasına rağmen, tutmacıyla aynı manada olan “ocak” sözcüğü ve müessesesi, Anadoluda ve Azerbaycanda öteden beri bilinmekte ve sözlüklerde bulunmaktadır. Örnek olarak TDK, Güncel Türkçe Sözlükte 11. anlam olarak ocağı “Halk hekimliğinde bir önceki kuşaktan el verme suretiyle aktarılan bilgileri kullanarak belirli bir şikâyeti veya hastalığı iyileştirdiğine inanılan aile” biçiminde izah etmiştir. Kubbealtı Lugatı da benzer bir mana vermektedir. DSnde ise “Dedelerden beri belirli bir hastalığı iyi ettiğine inanılan aile.”, “Türbe, adanılan yer, eski ve soylu aile” karşılıkları bulunmaktadır. Burada, her ne kadar ocak için aile denilmekte ise de aileden bu uygulamayı yapan herhangi bir kimse de ocak olarak adlandırılmaktadır. ÖZTEK de Isparta, Samsun, Niğde kaydıyla “dedelerden beri belirli bir hastalığı iyi ettiğine inanılan aile” demiştir (ÖZTEK, 2018, 107).

Aşağıda söz edeceğimiz son yıllarda yapılan bazı başka çalışmalarda da şifacı için “ocak”ın yanı sıra, “tutmacı”, ( veya ocaklı, tutucu, efsunlu, çizici, izinli, bakıcı, efsunlu, el almış, eli sebepli, okuyucu, tılsımlı, nefesi kuvvetli) ve tedavi uygulaması için ise “tutma”, “çizime”, “yazma” gibi kelimelere de yer verilmiştir. Buradaki anlamıyla “tutma” hakkındaki ilk yazılardan birini 1941 yılında Halk Bilgisi Haberlerine Naci Kum yazmıştı.

Naci KUM’un yazdığına göre, Ispartaya bağlı Yalvacın Pazar Aşağı mahallesinden, 80 yaşlarında olan ve Bursada oğlunun yanında oturmakta olan Ayşe Aba adlı bir kadın, yazarın rahatsız olan eşine: “Kızım, senin hastalığına heyif ettim (üzüldüm), gel seni bir tutayım, inşallah birşeyciğin kalmaz.” demiştir. Sonra hastanın önüne oturarak getirttiği bıçağı eline alıp ciddi bir edayla ve yüksek sesle aşağıda gelecek “irvasa”yı okumuştur. Yazarın verdiği bilgiye göre “İrvasa: Halk itikadına ait bu kabil telkin ve tedavi usullerine verilen bir addır. Etilerde de mevcut olduğu anlaşılan bu harekete Adanada (uğrasa) adı verilmektedir.” İçel ve Antalyadan derlenen uğrasa (urasa) için DS “Hastalığa, cine, periye karşı okuyup üfleme, afsunlama” açıklamasını vermiştir (bk. uğrasa, https://sozluk.gov.tr/).

Naci Kum’un kaydettiği irvasa şudur:

“İrvasa Bismillahirrahmanirrahim. El benim elim değil Culla Karının eli. Erenler evliyalar deyi dutarın. Ak gözden, gök gözden, kötü gözden, siyah gözden, çakır gözden, içerden, dişardan, ardından, önünden söylemişler deyi dutarın. Nazara dutarın, ilancığa dutarın. Ak şişe, kızıl yele, çengi yelini dutarın. Bismillahirrahmanirrahim. Gelmiş geçmiş çıkmış gitmiş olsun.” Naci Kum’dan yaptığımız bu alıntıya göre Ayşe Aba nazarı, yılancığı, ak şişi, kızıl yeli, çengi yelini tutuyor. İrvasada adı geçen Culla Karı, Ayşe Abanın el aldığı kadındır (Kum,........

© dibace.net