Ekim’in 29’unda Türkiye Cumhuriyeti 100 yaşına bastı. Peki ama cumhuriyetin sağlığı ne durumda?

İlk sözümüz ruhunun sağlığı üzerine olsun: Görmek zorundayız ki cumhuriyetin ruhu, geçen bir asır zamana rağmen onarılamamış bir travmayla malûl. Çünkü kurucu kadro da, onun takipçileri de akıp giden yüz yılda, yedi cihana hükmeden bir imparatorluktan, cephe savaşlarında kaybedip, yenilgi sonrası kurulan masalarda kırpılarak küçük bir devlete dönüşmenin travmasıyla sağlıklı biçimde yüzleşemedi. Aksine aşılamayan her travma gibi bilinç dışına bastırıldı ve her bastırılan gibi, kimi tetik çeken faktörlerin etkisiyle söz konusu travma pek çok kez bölünme ya da büyüklenme biçiminde bilince yeniden geldi ve her geliş, travmanın etkilerini zaman içerisinde daha da kökleştirip derinleştirdi.

Peki ama ruhunun sağlığına olumlu etkisi olacak ve üçüncü bin yılda geleceğe güvenle bakabilecek bir sağlıklı analiz, yüzleşme, hesaplaşma neden yaşanamadı?

Çünkü, her ne kadar kuruluşa giden 1921 Anayasası’nın birinci maddesinde hâkimiyetin “bilâ kaydü şart millette” olduğu ifade edilmiş ve aynı maddenin devamında “İdare usulü halkın mukadderatını bizzat ve bilfiil idare etmesi esasına müstenit” yazılmış olsa da burada kastedilen halk aslında “hakimiyet-i milliye” ile sınırlandırılmıştı. Tıpkı söz konusu anayasayı yapan çoğulcu mecliste olduğu gibi ötekiler milli iradeye dahil edilmemişti. Cumhuriyetin ruhuna sinmiş olan bu eksiklik, geçip giden yüzyılda, “öteki” addettiğine canı istediğinde, istediği oranda ve istediği biçimde birtakım haklar bahşetmek (ya da bahşetmemek ve hatta yok etmek) ve sergilediği lütfun sonunda ötekinden koşulsuz şükür ve biat beklemesine yol açtı. Bu tutum, kendisi üzerine düşünme ve özeleştiri geliştirmesini önledi.

Yüzüncü yılın sonunda vardığımız yer benliğinin, gerçekçi bir tarih anlatısından azade biçimde şişirilerek kurulması nedeniyle şekillenmiş kırılgan bir yapı ve bu narsistik kırılgan egonun hiç bitmeyen hassasiyetleri; egonun zayıflığını kapatmaya yönelik büyüklük ve kibir gösterileri; ötekine yönelik empati yoksunluğu, her durumda haklı/ayrıcalıklı olma ve takdir görme isteği…

Öte yandan akıp giden zaman diliminde, bu ruhla hesaplaşma iddiasıyla yola çıkanların iktidara vardığında eleştirdiği yapıya dönüşmesi temel sorunumuz. Kasapyan Bağ Evi’ne çökmenin getirdiği kusurlar bin odalı Saray’ın ve Külliye’nin haşmetiyle örtüldü. Kurucu eksikliği gidermek yerine muktedir bir narsist olmanın hazzıyla yetinildi.

Daha kötüsü yüzüncü yılın sonunda, muktedir tarafından mazi olarak tanımlanan öncekinin, en azından çağına yakışır bir uygarlık öğretisi ve eşit yurttaşlık hedefini, var olmayan bir ideal olarak tepeden inmeci biçimde topluma kabul ettirmekken; yeni versiyonun bırakınız eşitlikçi bir gerçeği hayata nakşetmeyi, söz konusu ideallerden dahi öteye düşmesi ve büyüklenmeci patolojik bir narsisizmle yetinmesidir.

Sağlık Hizmetleri

Cumhuriyetin ruhu tartışmalarını psikiyatrist, psikanalist ve siyaset bilim insanlarına bırakarak cumhuriyetin sağlığı konusunda sağlık hizmetleri bağlamında yol alalım.

Eşit yurttaşlık ideali açısından eğitim kadar sağlık hizmetlerinin de önemli bir zemin teşkil ettiğini biliyoruz. Benzer biçimde sağlık hizmet sunumunun, cumhuriyetin ruhunu şekillendiren yerli iklimden ziyade, dünyada esen küresel rüzgârlarla yakın ilişkide olduğuna da vâkıfız.

Osmanlı Mirası

Beylikler sonrası dönemde Osmanlı’daki tıp yaklaşımını “İslâm Tıbbının Devamı” (1450-1730), “Batı Tıbbını Tanıma” (1730-1827) ve “Batıya Açılma–Modernleşme” (1827 Sonrası) olarak tarihlendirmek mümkün.

Genç Cumhuriyet, söz konusu yaklaşımın tarihsel mirası olarak genel sağlık hizmetleri bağlamında hamamlar, kaplıcalar ve şifahaneler devraldı. Osmanlı İmparatorluğu’nda ücreti belediye tarafından karşılanan “Memleket Tabipliği” biçiminde bir devlet memurluğu tanımlanmış ve hekimlere kazalarda iki, livada üç yıl süren bir mecburi hizmet zorunluluğu getirilmişse de sistem efektif olarak çalışmıyordu. Bu nedenle ahalinin sağlık sorunları -Dersim örneğinde olduğu gibi- “ocak” temelli el – icazet alanlar, bitki bilimine vâkıf hekimler, kadın iyileştirici ebeler ve cerrahlar tarafından çözülürdü. Öte yandan Süryani kiliselerinin âdeta tıptaki uzmanlık alanlarına benzer biçimde kimi sağlık hizmet alanlarında ihtisaslaştığını biliyoruz. Ayrıca -Hatay örneğinde gözlendiği gibi- Sünni, Nusayri ve Hıristiyan türbelerinde dua, mum, buhar, taş, su gibi vasıtalarla hastalara şifa sunulmaktaydı. Bununla birlikte imparatorluğun kimi bölgelerindeki misyoner hizmetleri çerçevesinde sunulan sağlık hizmetlerinin ve İstanbul başta olmak üzere gayrimüslim cemaatlere bağlı hastanelerdeki tıbbi pratiklerin dönemin bilimsel metodolojisi ile uyumlu olduğunu vurgulamak gerekli.

Osmanlı’da modern anlamda ilk tıp kurumu Süleymaniye Külliyesi’ydi. Burada mantık ve Galen ile İbn-i Sina’nın tıp kitapları okutulurdu. Tıp öğrencilerine ise günde altı dirhem maaş verilirdi. Alaylı hekimlerin daha yaygın olduğu İmparatorluk’ta hükümdarın ailesinin sağlığı ve ülkenin sağlık politikasını Hekimbaşılar belirlerdi. Bu kişilerin resmî tıp tahsilleri yoktu ve sultan ölünce azledilirler, ancak indirilirse görevlerine devam ederlerdi.

Hekimbaşı Mustafa Behçet Bey önderliğinde 14 Mart 1827’de hizmete açılan Tıphane-i Amire – Cerrahhane-i Amire ve sonrasında 14(7) Şubat 1839’da evrildiği biçimiyle Mekteb-i Tıbbiye-i Adliye-i Şahane, bu topraklardaki modern tıp eğitiminin ilk adımlarıydı. Tanzimat Fermanı sayesinde gayrimüslim olanların da tıp eğitimine hak kazanması, 1842’de başlayan ebelik eğitimi (Ebe Mektebi) ve 1867 yılında Mekteb-i Tıbbiye içerisinde açılan Mekteb-i Tıbbiye-i Mülkiye (Sivil Tıp Mektebi) önemli gelişme ve tarihlerdir. Söz konusu tarihsel bağlamda Telkinhane-i Şahane’de geliştirilmeye çalışılan çiçek aşısı çabalarını ve işçi sağlığı bağlamında 1867 yılında yayımlanan Dilaver Paşa Nizamnamesi’ni de vurgulamak gereklidir.

Kurucu Dönem

Tüm dünyada olduğu gibi bu topraklarda da sağlık hizmet sunumunun şekillenmesinde ekonomi politik belirleyicidir. Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucu dönemindeki iktisat politikasını sermaye kazançlarının milli unsurlara aktarılmasını hedefleyen “Milli İktisat”; kapitalist bir ekonomik işleyiş modeli doğrultusunda “Dışa Açık Ekonomi” (1923-1929) ve 1929 kapitalist krizine karşı verilen “Devletçilik” (1930-1938) olarak tanımlarsak,[1] sağlık hizmetinin temel yapısının da bu ekonomi politik aks üzerine oturduğunu belirtmek doğru olur.

Öte yandan bu dönemde sunulan sağlık hizmetinin temel ekseni orduya yönelikti. Halka yönelik sağlık hizmet sunumu ise “hayırseverlik” ve “özel tababet” ile sınırlandırılmıştı. Osmanlı’nın bir devamı olarak Reisül Etibba (Hekimbaşılık) yapılanması Beynelmilel Sıhhiye Meclisi biçimine dönüşmüştü. Dahili ve Sıhhiye Nezareti ise belediye ve memleket tabipliklerinden oluşan Sıhhiye Müdüriyeti Umumiyesi, Karantina İdaresi ve Hicaz Sıhhiye İdaresi bölümlerinden oluşmaktaydı.

Türkiye Cumhuriyeti’ni, Osmanlı’dan “hem devam/hem kopuş” olarak kabul edersek, Osmanlı’da var olan ve hem koruyucu hem tedavi edici hekimliği, ademimerkeziyetçi bir finans yapısıyla uygulamayı planlayan Memleket Tabipliği uygulaması 1913’ten sonra bir devam politikası olarak Hükümet Tabipliği biçiminde, bir kopuş olarak da koruyucu hekimlik hizmet ağırlığı biçiminde Sıhhiye Meclisleri vasıtasıyla sürdürüldü.

Sıhhiye Meclisleri, salgın hastalıklarla mücadele için kurulan ve bileşiminde yörenin mülki amiri, belediye başkanı, sağlık........

© Birikim