Türkiye Cumhuriyeti, bir hukuk devletidir. Kâğıt üzerinde böyle yazıyor. Peki, Anayasa’da böyle yazmasaydı ne olurdu? Bence, devlet gene “hukuk devleti” olmak zorundaydı. Çünkü devlet, anayasasında hukuk devleti yazsın veyâ yazmasın, hattâ yazılı bir anayasası olsun olmasın, hukukî bir varlıktır ve sâdece böyle olması nedeniyle de “hukuk devleti” olmak zorundadır.

Burada sözü edilen devlet, çağdaş devlettir. Buna göre her devlet, hem kendi içinde ve hem de diğer devletlerle olan ilişkilerinde belirli özelliklere göre belirlenir. Bu özelliklerin içinde, devletin bir hukukî varlık, daha doğrusu bir tüzel kişilik olarak belirdiği ortam, devletlerarası ilişkiler ve bu ilişkileri düzenleyen kurallar manzûmesi olarak uluslararası hukuktur. Dolayısıyla her çağdaş devlet, hem kendi iç düzeninde ve hem de diğer devletlerle olan ilişkilerinde hukuka tâbi olarak belirlenmektedir.

DEVLETİN İKİ YÜZÜ

Bununla birlikte, devlet ile hukuk arasındaki bu ilişkiden, devlet dediğimiz varlığın hukuk düzeni ile özdeş olduğu sonucuna varmamız, târihî ve güncel gerçeklere tam olarak uymamaktadır. Bir diğer deyişle, devletin bir “hukukî varlık” olma niteliği, devletin hukuk dışında bir varlığı olmadığı anlamına gelmemektedir. Anayasalarında veyâ temel kurucu belgelerinde yâhut geleneklerinde “hukuka bağlılık” ifâdesi yer alan devletlerin önemli bir bölümünde, belirli koşullar altında “hukuk dışına” çıkılabilmesine imkân tanındığını biliyoruz.

Kuramsal olarak “istisnâ hâli” veyâ “olağanüstü hâl” denilen bu tür koşullar altında devletlerin, kendi varlıklarını korumak için hukuk dışına çıkma imkânını kendi kendilerine tanımış oldukları bir gerçektir. Bu da bize, çağdaş devletlerin hukuka tâbi yüzlerinin yanında hukuk dışına çıkmalarına imkân veren bir başka yüzlerinin olduğunu da göstermektedir.

Ancak, burada bir noktaya dikkat. Devletin hukuka tâbi olan ve olmayan iki yüzlü niteliği, hukuk devleti söz konusu olduğunda, hukuk devleti olmayanlara göre farklı bir boyut kazanmaktadır. Bir devlet eğer kendisini “hukuk devleti” veyâ “hukukun üstünlüğüne tâbi devlet” olarak tanımlıyorsa, hattâ bununla yetinmeyip, Türkiye Cumhuriyeti Anayasası’nda olduğu gibi bu hukuku “insan haklarına saygılı hukuk” olarak belirliyorsa, bu devletin “olağanüstü koşullar altında” dahi tâbi olduğu bâzı sınırlar vardır. Bu sınırlar, devletin olağanüstü hâllerde bile, asgarî düzeyde de olsa, insan haklarına aykırı davranamamasını emretmektedir.

Sonuç: Her devlet hukukî bir varlık, bir tüzel kişilik niteliğindedir. Bu gerçeklik, her devletin aynı zamanda “hukuk devleti” olduğunu göstermez. Tüzel kişilik olarak devlet, kendisini hukuk aracılığıyla vâr etmektedir ama bu hukuk, mutlaka o devletin tüm faaliyet alanını kapsamına aldığı anlamına gelmemektedir. Buna karşılık, eğer bir hukuk devleti söz konusuysa burada artık devletin hukuka tâbi olan ve hukuk dışına çıkan iki yüzü değil, tamamı hukuk ile belirlenen bir varlığı söz konusu olmaktadır. En azından, hukuk devleti dediğimizde “olması gereken” budur.

Türkiye Cumhuriyeti, târih sahnesine çıktığından bu yana geçen yüz yıllık süre içinde, şahıs devletinden ulus-devlete, kişi saltanatından millî egemenliğe bir dönüşümün gereği olarak, her zaman anayasalı bir devlet olmuştur. Bununla birlikte, yine bu yüz yıllık süre boyunca, anayasa ile belirlenen hukuk düzeninin dışında, olağanüstü yönetim usûllerinin uygulandığı dönemlerin büyük bir ağırlığı bulunmaktadır.

Tek-parti döneminin kanunlarla, kararnâmelerle hukukî bir kılıf giydirilmiş olan diktatoryal uygulamaları, cumhuriyetin “olağanüstü”, yâni hukuk-dışı yüzünü örtememektedir. Çok partili dönemde de ama özellikle devletin bir hukuk devleti olarak nitelendirildiği 1961 ve 1982........

© Artı Gerçek