Hij zit in de trein van Kopenhagen naar Hoek van Holland. Tegenover hem een oudere dame. Ze raken aan de praat. Ze deelt haar hele leven. Ook hoe ze besloot geen Duitse meer te willen zijn, nadat haar Joodse chef, de aardigste man ter wereld, eind jaren dertig door de nazi’s was mishandeld en naar het buitenland was gevlucht. Ze nam de trein naar Denemarken, zonder de taal te kennen of er contacten te hebben. ‘Ik zag er leuk uit en dacht: ik ben daar zo aan de man!’ Dat gebeurde ook en met het huwelijk werd haar Duitse paspoort vervangen door een Deens document.

De jonge Britse historicus Richard Evans onthield dat verhaal, vertelt hij bijna een halve eeuw later in het Ambassade Hotel in Amsterdam. ‘Sindsdien achtervolgt deze ontmoeting me. Want als een heel gewone, niet bijzonder intelligente of intellectuele of politiek geëngageerde jonge vrouw had begrepen wat moreel verwerpelijk was aan het nazisme en daarom een drastische actie had ondernomen, waarom hadden andere Duitsers dat dan niet ook gedaan?’

‘Miljoenen staan achter mij’, was de ironische tekst op een poster tegen Hitler en de nazi’s, voordat die de macht kregen. Op de afbeelding strooit een dikke zakenman bankbiljetten in de hand van Hitler, die volgens de naar hem genoemde groet geheven is.

De poster had een dubbele betekenis: niet alleen stemde in 1930 ruim 37 procent van het Duitse volk voor de NSDAP, Hitlers partij, maar ook de zakenelite zag wel wat in de man die links in bedwang zou houden. Een marionet die zij konden inzetten bij het dicteren van hun economisch beleid. Het bleek een fatale misrekening; Hitler schakelde het bedrijfsleven op zíjn beurt juist in bij het bezetten van andere landen, om de Duitsers ‘Lebensraum’ te geven en het vernietigen van de Europese Joden.

Maar bij de miljoenen mensen die achter Hitler stonden, stelt Evans een vraag. Volgden zij hem? Of was Hitler de volmaakte opportunist die precies op tijd de juiste thema’s koos en meebewoog op de wil van het volk?

Het is een combinatie, denkt Evans, een kip-of-ei-kwestie. De dans tussen leider en volk was wederkerig. Hitler wendde tot diep in de jaren dertig zijn koers als dat nodig was; maar verblind door succes en aftakeling ging hij geloven in zijn eigen onfeilbaarheid en negeerde de signalen die om aanpassing vroegen.

Nepnieuws kent geen eindredactie

Richard Evans (77) doceerde aan universiteiten in Londen en Cambridge en schreef de baanbrekende trilogie Het Derde Rijk, die hij in 2008 afrondde. Daarna dook hij, ruim voordat Trump en de Europese populisten hun opwachting maakten, in de wereld van fake news, alternatieve feiten, desinformatie en zogenaamde samenzweringen.

Alles wat we nu zien,........

© Nederlands Dagblad