Günümüzde Özbekistan sınırları içerisinde yer alan ve büyük bir medeniyete ev sahipliği yapan Semerkant şehri, Uluğ Bey Medresesi, Şîrdâr Medresesi, Bîbî Hanım Camii ve Medresesi, İslâm dünyasında kurulan ikinci büyük rasathâne olan Semerkant Rasathânesi ve Hz. Peygamber’in amcasının oğlu Kusem b. Abbas’ın türbesi etrafında zamanla şekillenen yapılar topluluğu olan Şâh-ı Zinde, Gûr-ı Emîr türbesi ve diğer muhteşem eserleriyle geçmişin nakış nakış işlenen göz kamaştırıcı parlak izlerini yansıtmaya devam etmektedir. Bütün bu eserler yanında Semerkant, adlarını burada sayamayacağımız kadar pek çok âlim, arif ve nice önemli şahsiyetler yetiştirmiştir. Semerkant ismine “Benzer İsimli Kitaplar-Habâya’z-Zevâyâ” (insaniyet.net) adlı yazıda temas etmiştik. Semerkant’ta yetişen bilginler hakkında Necmeddin Nesefî, el-Kand fî Zikri Ulemâi Semerkand adlı bir çalışma yapmış binden fazla Semerkantlı isme yer vermiştir. Bu yazıda Semerkandî (Semerkantlı) nisbesiyle meşhur Hanefi mezhebinin önemli bilginlerinden Ebü’l-Leys Nasr b. Muhammed Semerkandî (ö. 373/983), Ebû Bekr Alâüddîn Muhammed b. Ahmed Semerkandî (ö. 539/1144) ve Alâeddin Ali b. Yahyâ Semerkandî’nin (ö. 860/1456) isimlerine yer vereceğiz.

Semerkantlı diğer bazı âlimlerin isimlerini zikretmek gerekirse: Muhaddis Dârimî (ö. 255/869), Kitâbü’l-Furûk’un yazarı Muhammed b. Sâlih Kerâbîsî (ö. 322/934), İmam Mâtürîdî (ö. 333/944), Târîhu Semerkand’ın yazarı Abdurrahman b. Muhammed (ö. 405/1015), adına yer verdiğimiz üç Semerkandî’den biri olan Alaaddin Semerkandî’nin kızı fıkıh âlimi Fâtıma bint Muhammed Semerkandiyye, hekim Muhammed b. Alî Necîbüddin Semerkandî (ö. 619/1222), Ubeydullâh b. Muhammed (ö. 701/1301), Matematik, astronomi, mantık ve kelâm alanındaki eserleriyle tanınan Şemsüddîn Muhammed b. Eşref Hüseynî (ö. 702/1303), büyük bilgin Ali Kuşçu (ö. 879/1474), tarihçi Kemâlüddîn Abdürrezzâk b. Celâliddîn (ö. 887/1482), Ferâidü’l-Fevâid adlı eseriyle tanınan Ebü’l-Kâsım b. Ebî Bekr Leysî (ö. 888/1483), Tezkiretü’ş-Şuarâ’nın yazarı Devletşâh b. Bahtişâh (ö. 900/1494) gibi isimleri saymak mümkündür.

Hanefi mezhebinin meşhur fakihleri arasında yer alan Ebü’l-Leys İmâmü’l-Hüdâ Nasr b. Muhammed, Semerkant’ta doğdu. Yazdığı eserlere bakıldığında tefsir, fıkıh ve kelâm alanında çalışmalar yaptığı görülür. Vaaz, nasihat ve ahlak içerikli eserler de kaleme alan Ebü’l-Leys Semerkandî, başta kendi memleketindeki hocaları olmak üzere Buhara ve Bağdat gibi ilim merkezlerinde bulunmuş, buradaki hocalardan ilim tahsil etmiştir. Hayatı boyunca bir taraftan eserler kaleme almış bir taraftan da talebe yetiştirmiştir. Arkasında kıymetli eserler bırakan Ebü’l-Leys Semerkandî, 373/983 veya 375/985’te vefat etmiştir. Nevâzil’in adlı eserin sonunda 375 tarihi bilgisi yer almaktadır. (Bilmen 1/391-392)

Eserleri: Ebü’l-Leys Semerkandî’nin önemli eserlerinden biri Tefsîru Ebi’l-Leys es-Semerkandî adlı çalışmasıdır. Tefsir, İbn Arabşah Şehâbeddin Ahmed b. Muhammed (ö. 854/1450) tarafından Türkçe’ye tercüme edilmiştir. Mûsâ İznikî ve Ahmed-i Dâî’ye izâfe edilen Türkçe çeviriler de günümüze ulaşmıştır. Amme cüzüne ait bir tercüme matbudur. (İstanbul 1317) Günümüzde yapılan baskılarında (üç ismin tahkikiyle, Beyrut; Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1413/1993) tefsirin adı Bahrü’l-Ulûm olarak zikredilse de Bahrü’l-Ulûm isminin, biraz sonra zikredeceğimiz Alâeddin Ali b. Yahyâ Semerkandî’nin (ö. 860/1456) tefsirine ait olduğu belirtilmektedir. Kitaplarında kendisi için bazen “fakih” nitelemesini kullanan ve aynı zamanda Hanefi mezhebinin önde gelen bilginlerinden olan Ebü’l-Leys Semerkandî, fıkıh alanında Hizânetü’l-Fıkh;........

© İnsaniyet