Osmanlı İmparatorluğu'nun son döneminden bir hapishane tanıklığı bulmak zor, bunun bir kadın tarafından yazılmış olması zaten düşük bir ihtimal. Bir de bu kadının Ermeni olması, Vartuhi Kalantar'ın imparatorluğun ilk modern hapishanesi olarak kayıtlara geçen Hapishane-i Umumi anılarını çok kıymetli kılıyor. Kalantar'ın bu hatıratı “Hapishane-i Umumi Kadınlar Koğuşu, 1920-1921” adıyla Aras Yayıncılık tarafından 2022'de Ermenice olarak basılmıştı, kısa bir süre önce de Artun Gebenlioğlu'nun çevirisiyle Türkçe olarak yayınlandı.

Hapishane-i Umumi'de 1915 yılının Haziran ayından 1918'e kadar kalan Vartuhi Kalantar bir siyasi mahkûmdu. Hatırattaki 1920 ve 1921 tarihleri “Getronagan pandin gineru pajinı” (Hapishane-i Umumi Kadınlar Koğuşu) adıyla ilk kez yayınlandığı Hay gin dergisine götürüyor bizi. Arşivdeki bekleyişinden kurtulup bugünün okurlarına ulaşması ise Lerna Ekmekçioğlu sayesinde olmuş. Massachusetts Teknoloji Enstitüsü'nde McMillan-Stewart Tarih doçenti ve Kadın ve Toplumsal Cinsiyet Araştırmaları Bölüm Başkanı olan Ekmekçioğlu, ilk kez 2005'te kendi tez çalışması sırasıda Hay gin dergisinde bir duyuruya rast geliyor. Vartuhi Kalantar'ın hapishane anılarının pek yakında tefrika halinde yayınlanacağına dair 1920 yılından bir duyuru bu. Ermeni bir kadının iki buçuk yıllık mahkûmiyetini böyle kayda geçirmiş olması elbette çok şaşırtıyor, heyecanlandırıyor Ekmekçioğlu'nu.

Elimizdeki, şimdiye dek bildiklerimiz ışığında “Osmanlı İmparatorluğu topraklarında bir kadın tarafından yazılmış ilk hapishane tanıklığı” olarak nitelenebilir, kaleme aldığı önsözde Lerna Ekmekçioğlu genel olarak Ortadoğu'da bir kadının yazdığı ilk hapishane hatıratı olduğunu da dile getiriyor. Peki kimdi Vartuhi Kalantar? Divan-ı Harp'te yargılanmasına, Hapishane-i Umumi'ye kapatılmasına neden olan neydi?

20 yaşında idamı istenen bir kadın

Vartuhi Kalantar........

© Agos