Zanimljiva je, ali ne naročito poznata, činjenica da su se neke srpske plemićke porodice iz srednjeg veka sačuvale do današnjeg dana, sa istim prezimenom i živim sećanjem na svoje poreklo. Priča koju vam danas donosim jeste upravo o jednoj takvoj porodici.

Reč je o Miloradovićima koji svoje korene vuku iz okoline Stoca u Hercegovini i koji su na „zemlji Hercegovoj” ostavili brojne tragove postojanja od neprocenjive istorijske i kulturne vrednosti. Put ove porodice je dug i trnovit, od sutona srednjeg veka kada se pojavljuje na istorijskoj sceni, preko ruskog i austrijskog dvora, pa sve do današnjih dana kada se njeni članovi nalaze rasuti širom sveta, ali čuvajući živo sećanje na blistavu porodičnu prošlost.

Istorija krije velike priče. Svakom ko se udubi u njene tajne ona otkriva nepregledna prostranstva zgusnutih i nervoznih zbivanja koja kroz magličastu koprenu vremena pokušavaju izbiti na belodan. Kroz reč i slovo njenih pasioniranih tragača zbore vekovi neprekidnog trajanja života u punoći njegovih oblika i snazi njegovih ekspresija.

Priča o zadužbinarskoj porodici Miloradović jeste jedna velika pripovest o trajanju i kontinuitetu, pripovest o opstanku uvek na međi, na nemilosrdnoj vododelnici kultura i epoha. Istorijski ugled ove plemićke porodice – čiji putevi vode i do dvorova Marije Terezije i Petra Velikog – stvara se upravo u jednom „prelomnom” vremenu, kada su ostaci srpskog carstva, zajedno sa okolnim balkanskim državama, ispuštali poslednji dah pred nezadrživom najezdom Mehmeda II Osvajača. Miloradovići „ulaze u istoriju” sa svojim začetnikom Miloradom iz roda Hrabrena, koji je živeo u blizini Stoca u Hercegovini, po svoj prilici u drugoj polovini XIV veka. Za njih se veže titula vojvode „Donjih Vlaha”, što je bio jedan od naziva za stočarski kraj u kome je ova porodica živela.

Početkom XV veka istoriografija beleži nešto konkretnije podatke o njima, tačnije o Miloradovom sinu Stjepanu Miloradoviću. On je bio jedan od vojskovođa bosanskog kneza Petra Pavlovića iz poznate velikaške porodice Pavlović. Dubrovački izvori otkrivaju da je Pavlovićeva vojska, u kojoj je bio i Stjepan, zajedno sa Turcima plenila dubrovačke posede u Slivnu. Stjepanovo učešće pominje se i u borbama protiv velikaša Sandalja Hranića. Za Stjepana su vezani i prvi istorijski spomenici – očuvani do danas – koji baštine nasleđe Miloradovića. To su stećak u nekropoli na lokalitetu Radimlja kod Stoca na kome je uklesano njegovo ime, kao i kamena stolica kod stare crkve Svetog Petra i Pavla u Ošanićima u neposrednoj blizini nekropole. Pozicioniranje vladarske stolice ispred bogomolje govori o položaju i moći velikaša koji je, shodno tadašnjim običajima, sa tog mesta donosio odluke, presude i moglo bi se kazati „vršio vlast”.

U istoj nekropoli sahranjivani su i Stjepanovi potomci i ona sama je jedan od najvažnijih istorijskih lokaliteta u Bosni i Hercegovini. Na njenim stećcima se mogu naći uklesani brojni motivi iz ratničkog i svakodnevnog života koji, osim o istorijskim ličnostima, govore mnogo i o veri i kulturi, a najposle i modi hercegovačkog plemstva iz XV veka. Stjepan Miloradović je imao tri sina koji su vodili porodicu u dobu uspostavljanja turske vlasti na ovom prostoru. Zanimljivo je da su oni u prvom periodu osmanske vladavine uspeli sačuvati plemićko dostojanstvo i, sledstveno tome, relativno velike zemljišne posede, a da zauzvrat nisu morali da menjaju veru.

To, na prvu, može zvučati čudno, shodno našem naknadnom poimanju turskih osvajanja, ali zapravo period druge polovine XV i dobrog dela XVI veka je, u smislu društvene strukture, više period kontinuiteta, nego diskontinuiteta sa srednjim vekom. To je naročito karakteristično za pogranične predele u kojima je bilo najviše potrebe za održavanjem „vojne gotovosti”. Tako, neki hrišćanski plemićki rodovi uspevaju sačuvati svoju društveno-političku poziciju isporučujući Turcima povremenu vojnu pomoć. Naravno, posedi Miloradovića bili su pogranični prema Dubrovčanima i latinskom svetu i oni su negde u tom rascepu izdejstvovali svoj zavidan položaj hrišćanskih spahija. Sa zvanjem spahije javlja se i jedan od najznatnijih Miloradovića – Milisav, a njegov brat Radoje zadržao je titulu „vojvode Donjih Vlaha”, koja je u rodu bila nasledna.

Njihova velika zasluga je u zadužbinarskom radu, jer je Radoje bio ktitor pravoslavne crkve Sv. Nikole u Trebinju, a Milisav je zapamćen kao obnovitelj manastira Žitomislić u drugoj polovini XVI ili početkom XVII veka, koji je bio zaslužan i za njegovo freskopisanje. U Žitomisliću je tada freskopisan Milisavov portret sa manastirskom crkvom. Manastir Žitomislić, zajedno sa ostalim crkvama koje su podigli Miloradovići, predstavlja verovatno najvažnije tragove srednjovekovne umetnosti i arhitekture u Hercegovini i važno kulturno bogatstvo celokupnog srpskog naroda. Žitomislićku crkvu odlikuje velelepni zvonik, a oko nje je podignut niz pomoćnih prostorija. Manastir je vekovima bio obrazovni i duhovni centar za okolne pravoslavne hrišćane.

O značaju Žitomislića, kako simboličkom tako i suštinskom, možda najbolje govore tirade mržnje koje su dovele do njegovog dvostrukog spaljivanja i pustošenja, a na kraju i rušenja svetinje. Naime, u vreme NDH je ova zadužbina Miloradovića prvi put spaljena i opustošena, a golgota manastira nastavljena je 1990-ih kada je tokom rata u potpunosti porušen. To nedelo je polovinom juna 1992. godine počinila hrvatska vojska u sadejstvu sa lokalnim jedinicama hrvatskog veća odbrane. Žitomislić je obnovljen 2005. godine, u vreme patrijarha srpskog Pavla, i od tada predstavlja jednu od duhovnih okosnica za očuvanje i povratak Srba u dolinu Neretve.

Dalji put porodice Miloradović usko je vezan za proces opadanja turskog carstva i prestanka ekspanzije, koja je u vremenu sultana Sulejmana „Zakonodavca” doživela vrhunac. Zato će njihovi tragovi sve više biti vezani za Dubrovnik – koji će im predstavljati sigurnu luku od turskih pritisaka –........

© Нови Стандард