Prvi deo teksta možete pročitati OVDE.
Posle završetka Prvog svetskog rata – u okolnostima frustrirane i revanšistički nastrojene Nemačke – 1920-ih i 1930-ih godina prošlog veka nastali su najznačajniji radovi germanske geopolitičke škole mišljenja. Već smo ukazali da je reč o pojavi koja je u teorijskom smislu rezultat blistave tradicije autentične nemačke geografije Fridriha Racela, potom teorije o državi kao organizmu Rudolfa Kjelena i mitelevropskih ideja Fridriha Naumana, koje su imale svoje koncepcijsko opravdanje od procesa ujedinjenja 1871. godine do danas.
Predvodnik nove nemačke geopolitike svakako je bio znameniti naučnik i general Karl Haushofer (1869-1946). Posle Prvog svetskog rata bio je predavač (1919) i profesor geografije (1921) na Minhenskom univerzitetu. U to vreme diskretno se angažovao na obnovi nemačke vojske i generalštaba, koji su posle okončanja Velikog rata bili ukinuti. Od 1924. godine uređivao je Časopis za geopolitiku. Od 1933. je profesor geopolitike i direktor Instituta za geopolitiku na Univerzitetu u Minhenu, a predsednik Nemačke akademije je od 1934. do 1937. godine. Bio je predsednik Narodne organizacije Nemaca koji su živeli van otadžbine od 1938. godine. Najznačajnija dela su mu: Granice i njihov geografski i politički značaj (1927), Temelji geopolitike (1928), Geopolitika pan-ideje (1931), Geopolitika Tihog okeana (1939), Ratna geopolitika (1941) i drugi koautorski radovi.
Tridesetih godina bio je pristalica stvaranja jednog kontinentalnog bloka zasnovanog na osovini Berlin-Moskva-Tokio. Svoju akademsku delatnost prikazivao je kao potrebu da se nemački narod (posebno omladina) upozna sa geopolitičnošću odnosa u svetu, a javno delovanje opravdavao je pravom i obavezom naučnika da stane na stranu svog naroda i države. Veoma ubedljivo je zastupao stav o tome da koncepcija nemačke geopolitike ima svoj teorijski i praktični ekvivalent u tzv. „američkoj legitimnoj geopolitici”. Iako je negirao sopstvenu podršku nacizmu (posebno posle 1938. godine), nije mogao da ospori lični uticaj na koncepcijsko utemeljenje nemačkog imperijalnog ekspanzionizma.
Drugi velikan nemačke misli onoga doba bio je Karl Šmit (1888-1985), teolog, pravnik, sociolog i politički teoretičar. Kao jedna od najistaknutijih ličnosti u oblasti pravne i političke teorije u 20. veku presudno je uticao na razvoj klasične evropske geopolitičke misli, preciznije evrokontinentalizma kao njenog karakterističnog pravca. Zahvaljujući Karlu Šmitu pojam nomosa zemlje i teorija velikog prostora u geopolitičkim istraživanjima opstali su do danas, a rad Zemlja i More, objavljen 1942. godine, svakako je jedan od najvažnijih dokumenata geopolitičke nauke.
Posebno su bile zapažene njegove politikološke studije Politička teologija i Pojam političkog u kojima je kritikovao koncept liberalnog prava i ideje pravne države. U ovim tekstovima dati su obrisi čitavog njegovog kasnijeg intelektualnog stvaralaštva u kojima je bio primetan krajnji politički realizam, odnosno težnja da se politikološki problemi oslobode humanitarne retorike, sentimentalnog patosa i socijalne demagogije, što je u jednom istorijskom trenutku nesumnjivo odgovaralo duhu nacionalsocijalizma.
Čitava Šmitova koncepcija bila je zasnovana na ideji prava naroda (Volksrechte) koja je kao takva bila zakonomerno suprostavljena liberalnoj teoriji o ljudskim pravima. Šta su prema Šmitu temeljni postulati prava naroda? To je najpre univerzalno pravo svih naroda na kulturnu suverenost, što podrazumeva očuvanje svog istorijskog i političkog identiteta. Interesantno je da je ovakvo shvatanje izazvalo duboke podele unutar nacističkog pokreta, pa i otvoreni animozitet koji je prema Šmitu ispoljavala pangermanistička struja esesovaca, koja je svoje ideološke stavove zasnivala na eksluzivnom pravu izabrane nemačke rase.
Proučavajući radove Racela, Kjelena, Mekindera, Vidala de la Blaša, Mehena i drugih, Haushofer je usvojio logiku istorijskog procesa kao neprekidnog sukoba dva geopolitička načela: kopnenog i pomorskog (telurokratija protiv talasokratije). Za njega lično, pomenuti dualizam bio je jedna vrsta odgonetke za sve tajne međunarodne politike.
Zanimljivo je da je izraz „novi poredak” – koji su koristili nacisti i u novije vreme Amerikanci – prvi put upotrebljen u Japanu kao obrazac koji je označavao preraspodelu odnosa snaga u tihookeanskom regionu, kako su predlagali tamošnji geopolitičari. Haushofer je bio duboko svestan da navedena planetarna dvojnost (kopno protiv mora) zakonomerno otvara pitanje nemačke geopolitičke samoidentifikacije. Naime, kao pristalica nacionalne ideje, on je nesumnjivo podržavao jačanje moći nemačke države, odnosno njen industrijski i kulturni razvoj koji je tangentalno povezan sa doktrinom geopolitičke ekspanzije. U ovim opažanjima Haushofer se oslanjao i na radove svojih naučnih uzora i prethodnika.
Haushofer je bio svestan da činilac nemačke političke i kulturne ekspanzije zakonomerno izaziva neprijateljstva pomorskih država – Engleske, Francuske i SAD – odnosno jedno stanje stalne geopolitičke sučeljenosti, koje je predstavljalo prirodnu prepreku za bilo kakvo trajnije savezništvo s navedenim državama. Upravo iz ovih razloga, njegovo celokupno geopolitičko učenje zasnivalo se na nužnosti uspostavljanja jednog kontinentalnog bloka ili osovine Berlin-Moskva-Tokio, čijem su se formiranju žustro protivile sile atlantizma.
Haushofer je u članku Kontinentalni blok ukazivao i na jednu vrstu istorijskog opravdanja za svoj koncept ističući da je „Evroaziju nemoguće ugušiti sve dok njena dva najveća naroda – Nemci i Rusi – na svaki način teže da izbegnu međusobni sukob sličan Krimskom ratu ili onom iz 1914. godine, a to je aksiom evropske politike”. U istom članku citirao je reči Amerikanca Homera Lija, koji je isticao: „Poslednji čas anglosaksonske politike kucnuće onda kada se Nemci, Rusi i Japanci ujedine”.
U svojim geopolitičkim projekcijama, nemački general ukazivao je na postojanje tri evroazijska areala: Zapadnog (Evroafrike), Osovinskog (Evroazija u uskom smislu reči) i Istočnog (područje Tihog okeana). Ovu koncepciju Haushofer je na različite načine varirao u svojim kasnijim radovima, opisujući je kao Orijentaciju na Istok. Ono što je, međutim, odlikovalo ovu orijentaciju svakako nije nikakav rasizam prema slovenskim narodima, nego nastojanje da se učini zajednički civilizacijski napor Rusije i Nemačke, koji bi trebao da urodi uspostavljanjem „novog evroazijskog poretka” – a on bi vodio potpunoj geopolitičkoj emancipaciji u odnosu na talasokratske sile. Njegov Lebensraum, takođe, nije podrazumevao kolonizaciju ruskih zemalja, već osvajanje ogromnih nenaseljenih azijskih prostora, uz preuređenje područja Istočne Evrope (H. Mekinder, Demokratski ideali i stvarnost, 1919).
Ideja velikih prostora je po Haushoferu ključna geopolitička kategorija, koja je kao takva nastala još u antičkom dobu. Tada je podrazumevala jednu geografsku celinu koja obuhvata područje Sredozemlja i pustinje opasane planinskim vencima na jugu. Njena prostorna pozicioniranost i razvojna orijentacija odvijala se osom Istok-Zapad, zonalno određena umerenim, suptropskim i tropskim klimatskim pojasevima. Izuzetak od ovog pravila su fluvijalne države ili civilizacije, koje su bile prirodno predodređene velikim rečnim dolinama pravca Sever-Jug. Ipak, njihovo geopolitičko izrastanje bilo je stalno izloženo „pritisku obrtnog momenta”, koji je izazivala ekspanzija iz srednjoazijskog kopna, prostrta pravcem Istok-Zapad (duž paralela), što je doprinelo propasti ovih civilizacija.
Haushofer je ukazivao na to da je geopolitička ekspanzija po paraleli trajala sve do momenta uspostavljanja španske i delimično portugalske kolonijalne imperije, određujući je kao „prvo geopolitičko široko carstvo” koje je preseklo kinesko-japansku geopolitičku azijsku strukturu. Nakon Španaca, sledeću imperijalnu ekspanziju po širini izveli su Britanci pravcem Zapad-Istok.
Analizirajući prilike početkom 1940-ih godina, Haushofer je ukazao na postojanje dve meridijanske makro-geopolitičke tvorevine: pan-američku i istočno-azijsku, koje su, ne samo bile geopolitički uobličene, nego su iz osnova promenile dotadašnju „strategiju širine”, stvarajući dva globalna meridijanski pozicionirana graničnika, suprostavljena konceptu moći nastalom tradicionalnom ekspanzijom pravcem Zapad-Istok. U pojavi ovakvog novog geopolitičkog obrasca on je uočio potencijal da se na sličnim osnovama uspostave i druge pan–oblasti. Haushofer je tu pre svega mislio na evro–afrički projekat, kao i na sovjetska nastojanja da svoju „strategiju širineˮ, zasnovanu na dominaciji u Hartlandu, preusmere ka toplim morima kao jednom obliku modifikovane meridijalne orijentacije.
Svoju geoplitičku pronicljivost Haushofer je posebno ispoljio u tekstu Geopolitička dinamika meridijana i paralela (1943), kada je precizno identifikovao procese koji će se odvijati u svetu narednih decenija – a koji su u izvesnoj meri i danas aktuelni. On je još tada uočio da „Veliki prostor istočne Azije” teži ka samoograničenju u svojim kontinentalnim granicama, kao i da je, posle uspostavljanja geopolitičkog panamerikanizma, sledeći korak SAD ostvarenje planetarne svetske dominacije (tropska Afrika, Iran, Indija, Australija), odnosno da se Amerika ponovo orijentiše na strategiju ekspanzije po liniji Zapad-Istok – čime ozbiljno ugrožava interese drugih sila.
Imajući u vidu sve ove tendencije, njegov Minhenski institut za geopolitiku razvio je svoju aktivnost u tri smera. Najpre je težio da definiše pitanje nemačke dominacije u Srednjoj Evropi i odnos prema teritorijalno fragmentiranom okruženju (Veliki nemački rajh), potom da iznađe jednu vrstu „naučnog opravdanja” za strategiju prodora na Istok (Ideja Bagdada), dok je treći cilj bio da se nemačka javnost ubedi u pravednost uspostavljanja novog hiljdugodišnjeg poretka u kojem će pozicija hegemona prirodno da pripadne Nemačkoj i njenim saveznicima. Ovde su Haushofer i njegovi sledbenici sačinili novu reorganizaciju prostora koja je zasnovana na sledećim pan-oblastima: Pan-Amerika, zatim Pan-Azija (uz predvodništvo Japana), Evro-Afrika (uz dominaciju Nemačke) i Pan-Rusija (SSSR, Persija, Avganistan, Britanska Indija).
Šmitova koncepcija nomosa zemlje u potpunosti proističe iz njegove tvrdnje o iskonskoj povezanosti političke kulture i prostora. Po ovom shvatanju ne samo država nego i celokupna društvena stvarnost – a posebno pravo – proističu iz kvalitetne organizacije prostora. Podsetimo, grčki izraz nomos znači nešto sređeno i organizovano, i kao takav sa stanovišta geopolitike dosta odgovara Racelovom pojmu reljefa ili pojmu mestorazvoja, koji koristi poznati ruski evroazijac Savicki. Šmitovo razumevanje nomosa zemlje ukazuje da je reč o takvom obliku organizacije bića koja uspostavlja najskladnije odnose unutar društvene zajednice i gde se prirodna i kulturna obeležja ljudskog kolektiviteta spajaju s prirodnom okolinom.
U knjizi Nomos zemlje bavio se objašnjenjem ovog pojma kroz analizu njegove tri istorijske pojave. Tako je suština prvog istorijskog nomosa tangentalno vezana za epohu Velikih geografskih otkrića, uz isticanje da je otkriće Amerike bio događaj koji je potpuno promenio dotadašnje predstave o životnom prostranstvu. Pojava drugog istorijskog nomosa logično je vezana za narode Evrope i njihovu ključnu ulogu u eri geografskih otkrića. Tada nastaje podela interesnih sfera među evropskim silama u okviru koje se jasno ispoljava razlika između kopnenih sila i Engleske kao gospodarice mora. Posle Prvog svetskog rata nastaje treći istorijski nomos u čijoj su osnovi dva suprostavljena lagera: istočni i zapadni. Tako se nekadašnji evropocentrični nomos transformisao u svet koji karakteriše suprostavljenost kopnenog i pomorskog geopolitičkog principa.
Nemački teoretičar je smisao sučeljenosti kopna i mora detaljno objasnio u svom kapitalnom radu Zemlja i More koji je objavljen 1942. godine. Po Šmitu, radi se o dve sasvim nespojive i neprijateljske civilizacije, a ne o varijantama jedinstvenog civilizacijskog kompleksa, koji se u velikoj meri poklapaju s Mekinderovom geografskom osom istorije. Razlika je u tome što Šmit pojmovima talasokratije i telurokratije daje dublje filozofsko tumačenje koje vezuje za osnovne pravne i etičke sisteme. Zanimljivo je da sile kopna naziva Behemot, a za sile mora koristi izraz Levijatan – kao podsećanje na dva starozavetna čudovišta – od kojih je jedno oličenje svih kopnenih stvorenja, a drugo svih vodenih ili morskih stvorenja.
Za Šmita je nomos zemlje tokom pretežnog dela ljudske istorije pojava koja nema alternativu, jer ona sa svim podrvrstama ima izvesna zajednička obeležja, poput strogog i stabilnog legislativnog oblika u kojem se odražava nepokretnost i fiksiranost kopna. Ta povezanost sa zemljom čiji je prostor podložan ustrojstvu (fiksiranje granica, komunikacioni putevi, nepromenljivost reljefa i geografije) rađa suštinski konzervativizam u socijalnoj, kulturnoj i tehničkoj sferi ili ono što se kolokvijalno definiše kao tradicionalno društvo.
U toj situaciji more i voda su tek periferne civilizacijske pojave sve do kraja 16. veka, kada se svetskoistorijske okolnosti iz osnova menjaju. Reč je o otkriću Svetskog okeana posle kojeg se čovečanstvo – pre svega Engleska – postepeno navikava na pomorsko bitisanje, i na to da sebe doživljava kao ostrvo usred voda. Za razliku od kopna, vodeni prostor je po svojoj prirodi nestalan i otuđen, i kao takav podložan stalnim promenama. U njemu nisu obeleženi putevi i nisu očigledne razlike među smerovima. Nastaje nomos mora koji za sobom povlači globalni preobražaj svesti i pojavu novih socijalnih, političkih i etičkih normativa. U osnovi radi se o rađanju jedne nove civilizacije koja svoju pojavu duguje industrijskoj revoluciji, i koja dobija svoju sociopolitičku definiciju u vidu anglosaksonskog sveta, kao karakterističnog geopolitičkog pola.
Sa stanovišta klasične geopolitike, teorija velikog prostora (Grossraum) jedno je od najvažnijih Šmitovih dostignuća. Ova koncepcija razvoj država definiše kao težnju ka što većem teritorijalnom proširenju, uz isticanje da „princip imerijalne integracije predstavlja izraz logične i prirodne težnje čoveka ka sintezi”. Na taj način periodi teritorijalnog širenja država odgovaraju razdobljima kretanja ljudskog duha ka univerzalizmu. Šmitov geopolitički zakon obuhvata ekonomsku i tehničku sferu, iz čega proističe stanovište da državni tehnički i ekonomski razvoj zakonomerno vodi ka uvećanju njene teritorije. U Šmitovom poimanju veliki prostor nužno ne mora da proistekne iz kolonizacije, vojnog upada ili aneksije neke teritorije, nego može da bude i posledica prihvatanja jednog verskog ili kulturnog oblika od strane više država.
Nemački teoretičar je zastupao stanovište „da razvoj nomosa zemlje mora da dovede do pojave države-kontinenta”. Kretanje ka njenom nastanku podrazumeva nekoliko nivoa koji počinju s gradovima-državama, drugi nivo čine države-teritorije, da bi se sve završilo stvaranjem „velikog prostora” koji predstavlja istorijsku i geopolitičku nužnost. Kao tipičan istorijski primer stvaranja velikog prostora navodio je realizaciju Monroove doktrine na latinoameričkom kontinentu.
Mada se, u određenoj meri, Šmitovo shvatanje velikog prostora može poistovetiti s državom ili imperijom, nema sumnje da je u njegovoj osnovi jedna forma nadnacionalnog objedinjavanja zasnovana na strateškom, geopolitičkom i ideološkom činiocu. Ono što njegov veliki prostor razlikuje u odnosu na unifikovani pangermanizam ili sovjetski internacionalizam, jeste postojanje kulturnog i etničkog pluralizma, zatim široka autonomija lokalnih jedinica ograničena strateškim centralizmom, kao i potpunom lojajnošću prema najvišim instancama vlasti. Pritom je posebno isticao činjenicu da formiranje velikog prostora nije toliko uslovljeno ekonomski razvojem sastavnih delova, niti karakteristikama tzv. integracionog centra, već zavisi samo od političke volje koja prepoznaje nužnost takvog geopolitičkog koncepta.
Karl Šmit je još 1930-ih godina naslućivao da je „vreme države u padu jer je ovo remek-delo evropske forme i zapadnog racionalizma svrgnuto s prestola”. Otuda je predlagao jedan alternativni model političke i teritorijalne organizacije kroz ideju o stvaranju Velikog prostora, koju je kasnije Alan de Benoa artikulisao kao model Evropske federalne imperije i tako prilagodio savremenim izazovima globalizacije.
Za kraj ovog ogleda o nemačkoj geopolitici valja ukazati na jednu vrstu kontinuiteta u istraživanjima koja su se ispoljila od 1960-ih godina prošlog veka u radovima sledbenika tzv. Nove desnice. Jedan od njenih najznačajnijih pripadnika svakako je bio austrijski baron i general Hajnrih Jordis fon Lohauzen (1907-2002). Položaj Evrope posmatrao je u kontinentalističkom geopolitičkom ključu, odvajajući njenu sudbinu od sudbine Zapada. Pod uticajem Haushoferovog viđenja problema nemačke centralnosti i njegovog neprijateljskog stava prema talasokratiji, gradio je svoj odnos prema pitanju političkog oslobođenja (samostalnosti) evropskog kontinenta, za koji je neophodan tzv. pozicioni minimum. Bio je zagovornik objedinjavanja Nemačke, integracionih procesa u Srednjoj Evropi, obnove teritorijalnog jedinstva Prusije (koja je za vreme Hladnog rata bila podeljena između Sovjetskog Saveza, Poljske i DNR) i daljeg spajanja velikih evropskih država u novi samostalan blok, nezavisan od atlantizma.
Novu desnicu su činile pristalice organske demokratije, razne struje socijalista i modernista, čak i pagana. Nezavisno od razlika, njihova zajednička karakteristika je germanofilija koja se najpre ispoljavala u stavovima Alana de Benoa, a zatim i Žana Tirijara. Oba ova angažovana intelektualca su svoje geopolitičke teorije zasnivali na postulatima o kontinentalnoj sudbini Evrope. Njihova početna germanofilija kasnije je evoluirala u obaveznu rusofiliju. Iz te perspektive zanimljiva su njihova gledišta o Sovjetskom Savezu čija je komunistička ideologija za ove teoretičare od drugorazrednog karaktera. Ovakvo stanovište posebno je prepoznatljivo kod Tirijara koji se zalagao za formiranje Evrosovjetske imperije od Vladivostoka do Dablina (naslov njegove studije).
Lohauzen i Tirijar su mnogo godina pre okončanja Hladnog rata upozoravali na neminovnost raspada Sovjetskog Saveza. Ovaj zaključak su izvlačili iz mnogo povoljnije strateške pozicije Amerike u Evropi, ali i nespremnosti sovjetskog rukovodstva da radikalno izmeni geopolitičku orijentaciju u Evropi i na jugu Evroazije. Lohauzen je isticao da je SSSR na Zapadu mogao da ima četiri Evrope: neprijateljsku, podređenu, opustošenu i savezničku, i zagovarao promenu sovjetske geopolitike u pravcu stvaranja „savezničke Evrope”. Njegova pozicija u odnosu na sovjetsku državu svesno je ograničena geopolitičkim odrednicama, bez zalaženja u istorijske i ideološke nijanse karakteristične za Rusiju. Kao i većina kontinentalista, uočavao je jednu vrstu geopolitičkog kontinuiteta između boljarske Rusije, carske Rusije i Sovjetskog Saveza. Ipak, u svemu tome, najzanimljivije je Lohauzenovo viđenje kraja Hladnog rata, koji je po njemu prvenstveno „poraz kontinentalnih sila”, uz izvesna nadanja da će urušavanjem marksističke ideologije biti uklonjena i odgovarajuća ideološka ograničenja i stvorene pretpostavke za obnovu projekta Kontinentalne imperije.
KRAJ
Milorad Vukašinović je srpski novinar i publicista. Autor je knjiga „Suočavanja-izabrani razgovori” (2003), „Trenutak istine” (2006), „U tamnom srcu epohe” (2010), „Rat za duše ljudi” (2011) i „Misliti prostorno” (2021). Ekskluzivno za Novi Standard.
________________________________________________________________________________
LITERATURA:
Izvor Novi Standard
Naslovna fotografija: prabook.com
BONUS VIDEO:
login
who are we?
contact us
qosheapp
Toi Staff
Belen Fernandez
Gideon Levy
Nikkei Editorial
Kenneth Cohen
Bernd Riegert
Patrick Gathara
Srecko Horvat
Ivan Lorenčič
visit website
