Ateşin var mı bilader? |
Adı “kibritçi”ye çıkan pinti tiryakiler ceplerindeki kibrite kıyamaz, “Ateşin var mı bilader” der, ona buna askıntı olurlar.
Kutusunda “vasati (ortalama) 40 çöp” yazan bir ürün vardı hatırladınız mı?
Tabii ki kibrit, n’olabilir ki başka?
Bazı vilayetlerde ise adı kirpittir. Onlar zaten köprüye “körpi”, toprağa “torpak”, yaprağa “yarpak” derler, hiiiç mahzuru yok, canları nasıl istiyorsa.
Eskiler ise “ecza” ve “kükürt” tabirini kullanırlar, nitekim Başkırtçada kökört, Kazakçada kükirt, Özbekçede gügürttür, el değil, anlaşırsın sonunda.
Bir de masallarda adı geçen kibrit-i ahmer vardır ki sürüldüğü taşı altın yapar. Sıkıntılı bi’ şi, al başına mesai “Acaba bugün gramı kaç para?”
Kibrit otunun kibritle ilgisi alakası yoktur ama başaklarını toz hâline getirirseniz kolay alev alır, havai fişeklerde sarı sarı renk yapar.
Kibrit kebabı, kibrit bilezik... Bunlar yakıştırma, yapıştırma. Bir de “köküne kibrit suyu dökmek” var, “muzırı imha!”
Yıl 1669 - Yer İrlanda.
Kimyacı Robert Boyle nereden icap ettiyse kükürtlü bi tahtayı fosforlu bi’ kartona sürter, kıvılcım çıkar. “Hımmm! Demek ki ateş yakabiliriz bununla!”
İngiliz kimyager J. Walker antimon, sülfür, potasyum klorat ve nişastayı zamk-ı Arabi marifetiyle çöp ucuna bular, friction matches (sürtünme kibriti) yapar (1827).
Evet işe yarar ama çok fena kokar. Bööö berrrbat!
Amerikan filmlerinde kovboylar kibriti çizmesine, kotuna, botuna sürüp yakar. Ben kutular dolusu telef ettim beceremedim, “Bir yere kapçık mı (kutu kenarı) yapıştırdılar acaba?”
Meğer öyle değilmiş, ilk kibritler herhangi bir satha sürüldüğünde alevlenirmiş kolayca.
Fransız kimyacı Charles Sauria kokmayan kibrit yapmayı başarsa da (1830) kullandığı beyaz fosfor engerekten zehirlidir; nekroza, kangrene yol açar. Kaldı ki sürtünmeye hassastır, bazen kendiliğinden parlayacağı tutar, iş açar başınıza.
Yetmez gibi Danimarkalı Hans “Kibritçi Kız” masalını yazar (1845), pek ağlangaçlıdır, etfali (tıfılları, çocukları) dert sahibi yapar o yaşta.
İsveçli J. Edvard Lundstorm ise al fosfordan mamul safety matches (güvenli ve zehirsiz kibrit) ile ortaya çıkar (1855) sadece kutu kenarına sürülünce alevlenir. Lakin pahalıdır, vatandaşı aşar. Ona o parayı veresiye kadaaaar, gider eşten dosttan alırsın, komşu komşunun külüne muhtaç.
Derken İsveçli kimyager Gustaf Erik Pasch, sıfır........