Het komt weleens voor dat ik vanaf een podium iets moet beweren over de stand der dingen, en dan mag ik graag klagen over het gebrek aan reflectie in onze onbezielde samenleving. Samenleving? ‘Meetmaatschappij’ zul je bedoelen, om een recente boektitel te citeren. We rennen ons te pletter, is het niet om te excelleren dan wel om te scoren, en voor ieders competenties en vaardigheden bestaan verbeterplannen, dat geldt zowel voor personen als voor organisaties.

Wat de zin is van dat alles, ofwel de bedoeling van ons gedoe, blijft intussen vaak onbesproken. We hebben – ik generaliseer natuurlijk – geen geduld meer voor de vragen achter de vragen. En dat is omdat het levensbeschouwelijke vragen zijn, wat niet per se hetzelfde is als religieuze vragen. We zijn er het idioom voor kwijtgeraakt en ook de sociale verbanden waarbinnen dergelijke vragen van oudsher werden besproken.

Op dat punt aangekomen laat ik meestal de termen ‘secularisering’ en ‘ontzuiling’ vallen, soms haal ik ook de verlichting nog van stal. Maar ik zeg er altijd bij dat ik niet bedoel dat onze problemen allemaal het gevolg zijn van het verdwijnen van God uit Jorwerd en omstreken. De fragmentatie van de samenleving en het uiteenvallen van traditionele verbanden trof alle richtingen – kijk naar de sociaaldemocratie, de vakbonden en het verheffingsideaal van weleer.

In een mooi stuk in de jongste Groene Amsterdammer beschrijft Margalith Kleijwegt hoe de teloorgang van de rode zuil zich voltrok in het Oost-Groningse Muntendam. Straatarm was het daar in de jaren vijftig, en iedereen was socialistisch. Er heerste saamhorigheid, er waren idealen en in het vakbondsgebouw draaide de film Repelsteeltje. Kleijwegt volgt één familie door vier generaties heen, de familie Muurman. Geboren PvdA’ers. Totdat de vooruitgang toesloeg. Het opleidingsniveau nam toe, de welvaart ook, van arbeiders werden ze middenklasse, en de vanzelfsprekendheid van het PvdA-lidmaatschap verdween. “De verheffing is in mijn familie goed gelukt”, zegt een oudere Muurman: al zijn kinderen, neefjes en nichtjes deden hbo of universiteit. Maar er is een keerzijde. “Ze zijn vooral bezig met zichzelf en hun eigen toekomst.”

Noem het individualisme, het is overal. En ik wil niet geringschattend doen over de bevrijding van het individu, ik heb er zelf veel aan te danken. Maar maatschappelijk gezien is de vraag hoe we na deze bevrijding nog een gesprek kunnen voeren over wat van waarde is, en hoe we dat collectief, op democratische wijze, vorm kunnen geven. Verschil van mening zal er altijd zijn, maar wat we nu hebben zijn ontelbare eilandjes van het eigen gelijk. Terugkeren naar de jaren vijftig of nog verder heeft geen zin, maar als de samenleving niet meer is dan een optelsom van individuele belangen bepaalt het neoliberalisme van Rutte de agenda, daarmee komen we niet verder.

Hans Goslinga vatte de opgave zaterdag samen als het zoeken ‘naar een identiteit die het individu weer verbindt met de gemeenschap en de natie bestemming geeft’. Hij dacht daarbij aan ‘een synthese van het collectieve denken en de individuele zelfredzaamheid’, en dat lijkt me de juiste diagnose. Nu alleen nog een goed behandelplan.

Drie keer per week schrijft Stevo Akkerman een column waarin hij de ‘keiharde nuance’ en het ‘onverbiddelijke enerzijds-anderzijds’ preekt. Lees ze hier terug.