Het nieuws dat het heropende Verzetsmuseum heel bewust afziet van het woord ‘verzetsheld’, is niet overal even enthousiast ontvangen. ‘Nu wordt ook dit ons nog afgenomen’, werd gezegd, men veroordeelde het als ‘woke’, waarmee elke debat beslecht leek, en er werd gevreesd voor een fatale relativering van goed en kwaad. Een twitteraar die ik doorgaans nogal waardeer, zag het ergste naderen: ‘We gaan het nog meemaken dat er kransen worden gelegd voor SS’ers’.

Niets van dit alles deed recht aan de positie van het museum, wat niet wil zeggen dat er niet gediscussieerd kan worden over de keuze voor ‘verzetsmens’ boven ‘verzetsheld’. En in het radioprogramma Dit is de Dag gebeurde dat zelfs op zeer verstandige wijze. De museumconservator voerde aan dat de term ‘held’ afstand schept, alsof het ging om onfeilbare mensen, wat niet het geval was. “Er bestaan geen helden”, zei ze. De zoon van een verzetsman beaamde dat, hij moest niets van helden hebben, en voor zijn vader – die meewerkte aan het beroven van De Nederlandsche Bank – had dat ook gegolden.

Historicus Wim Berkelaar zag het anders, hij pleitte ‘uit educatief standpunt’ voor de verzetsheld, al was het maar om W.F. Hermans dwars te zitten, die het verzet ooit kleineerde met zijn uitspraak: ‘Een held is iemand die straffeloos onvoorzichtig is geweest’. Berkelaar stelde de verzetsheld daar tegenover als iemand die belangeloos en moedig zijn morele instinct volgt.

Zelf was ik het met alle sprekers eens, jammer dat dat eigenlijk niet kon. Als het woord ‘helden’ valt, hoor ik daar al snel ‘verering’ achteraan en ik denk dan aan mensen op sokkels, tromgeroffel en vlagvertoon. Van mij hoeft dat allemaal niet. En toch zou ik geen afscheid willen nemen van het begrip held. De taal zou iets verliezen waar ik aan hecht; iets dat het uitzonderlijke uitdrukt van de morele daad tegen alle dreiging in. Dat zoiets mogelijk is, is ontzagwekkend; wie zou durven zeggen dat hij tot hetzelfde in staat is? Maar het is ook inspirerend: het waren geen bovenmenselijke personen die het deden, feilbare helden waren het, geen heiligen.

Er schieten mij namen te binnen. Theoloog Dietrich Bonhoeffer, die het veilige Amerika verliet om terug te keren naar nazi-Duitsland, waar hij bij het binnenlandse verzet betrokken raakte, hetgeen hem zijn leven kostte. De Tsjechische schrijver Ivan Klima, die ook vanuit Amerika terugkeerde naar zijn vaderland, nadat de Russen daar in 1968 waren binnengevallen; als dissident kostte hem dat zijn vrijheid. Etty Hillesum die ervoor koos het lot van ‘haar mensen’ te delen en zich via Westerbork liet afvoeren naar Auschwitz. En haar vriendin Pim Eldering, die zich aansloot bij het communistische verzet en de oorlog overleefde. Helden.

De Israëlische schrijver David Grossman ontving dinsdag uit handen van de koning de Erasmusprijs. In zijn dankwoord bracht hij een hommage aan Etty Hillesum, die schreef dat ze ‘het denkende hart van de barak’ wilde zijn, daar waar mensen het denken en voelen liefst uitschakelden. Grossman noemt dit haar ‘persoonlijke, heldhaftige rebellie’ en hij ontleent er een motto aan: “Het denkende hart te zijn. Telkens weer, het denkende hart.”

Drie keer per week schrijft Stevo Akkerman een column waarin hij de ‘keiharde nuance’ en het ‘onverbiddelijke enerzijds-anderzijds’ preekt. Lees ze hier terug.