1873’te Kaşgar’da Türkçe
1873 yılında Kaşgar’da bulunan İngiliz Keşif Heyeti içinde iki adet asker filolog bulunuyordu. Bunların görevi, Kaşgar’da konuşulan dillere (Kalmukça, Moğolca, Türkçe vs.) ait temel sözcükleri derlemekti. Lakin heyettekiler Türkçe bilmedikleri için yerli genç bir Türkü tercüman olarak kullandılar. İngiliz Albay John Biddulph (1840-1921), Sarıgöl, Vahan ve Kuncut lehçesinde dair küçük derlemeler yaptı. Buralarda konuşulan lehçelerin Türkçe ile bir ilgisi olmadığı tespit edildi. Heyet, bundan daha dikkat çekici bir tespit yaptı: Kaşgar’ın nüfusunun neredeyse tamamı Türklerden oluşuyordu ve bu nüfus tarımla uğraşıyordu. Dr. H. W. Hellew, Türkçe’nin Yarkend lehçesine ile Kırgız Türkçesine ait değerli derlemeler yaptı. Bunları, A Report a mission to Yarkand in 1873’de yayınladı. Tespit ettiği sözcükleri beş farklı lehçe (Yarkend lehçesi, Kırgızca, Kalmukça, Vahi lehçesi ve Sarıgöl lehçesi) ile karşılaştırmaları olarak listeler halinde verdi. Raporda, Kaşgar Türkçesiyle ilgili olarak heyet şu değerlendirmelerde bulunuldu: ‘ Kaşgar halkının dili, Türkçenin Uygur lehçesidir. Ülkenin çeşitli bölgelerinde az çok farklı deyim ve lehçelerle konuşulur ve Aksu'nunkinin en saf olduğu söylenir. Eskiden dil kendine özgü bir........© tarihistan.org