Prof. Dr. Mustafa TÖZÜN

**

Bu yazımızda amacımız son gelişmeler ışığında Türkiye’de hasta hakları ve hekim hakları açısından durumun değerlendirilmesidir. Konu, literatürün taranması ile temelde İnsan Hakları çerçevesinden ele alınarak incelenmiştir (1-8).

Hak Kavramı ve Hukukun Temel Unsurları:

Hak, adalete ve hukuka uygun olarak bireylere tanınan bir yetkidir. Bireylerin toplumsal yaşamda sahip oldukları haklar, adalet ve hukuk ilkelerine dayanır. Haklar, bireylerin özgürlüklerinin ve güvenliklerinin korunması için temel bir unsur olarak kabul edilir. Devletler, hukuk kurallarıyla bu hakları tanımlar ve düzenler; ancak hakların kapsamı ülkeden ülkeye değişebilir ve bu da hak kavramında belirsizlik yaratır.

Haklar genel olarak iki ana kategoriye ayrılır:

• Pozitif haklar: Bu haklar, belirli bir eylemde bulunulmasını gerektirir. Örneğin, eğitim hakkı pozitif bir haktır; çünkü bireyin eğitim görmesi için devletin veya ilgili kurumların aktif rol üstlenmesi gerekir.
• Negatif haklar: Bu haklar ise, belirli bir eylemde bulunulmamasını ve bireyin haklarına saygı gösterilmesini gerektirir. Örneğin, ifade özgürlüğü negatif bir hak olarak değerlendirilir; çünkü bireyin düşüncelerini açıklama özgürlüğüne müdahale edilmemesi gerekir.

Hukuk, toplumsal yaşamı düzenleyen yasaların bütünüdür. Toplum düzeninin sağlanması ve bireylerin haklarının korunması amacıyla oluşturulan hukuk sistemi, çeşitli yasa ve düzenlemelerden oluşur.

Yasal düzenlemeler kendi içinde bir normlar hiyerarşisine sahiptir. Cumhurbaşkanlığı Sistemine geçtiğimizden bugüne Türkiye’de normlar hiyerarşisi şu şekildedir: Anayasa, Uluslararası Antlaşmalar, Kanun, OHCK (Olağanüstü Hal Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi), Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi, Yönetmelik, Yönerge, Tebliğ, Genelge, Talimat (9).

Hak ve Ödev İlişkisi: Talepkâr ve Yükümlü İkilisi:

Hak kavramı, karşılıklı hak ve ödev ilişkisini içerir. Toplumda hakların varlığı, her zaman bir ödevle bütünleşir ve bu ilişki iki temel taraf üzerinden şekillenir. Talepkâr, bir hakkı talep eden ve o hakkın kendisine tanınmasını isteyen kişidir. Yükümlü ise, talep edilen hakkın gereğini yerine getirmekle sorumlu olan taraftır.

Hak ve ödevler birbiriyle bağlantılıdır; birinin hakkı diğerinin ödevidir. Yani, bir kişi hak sahibi olduğunda, karşı tarafta bu hakkın hayata geçirilmesi için bir yükümlülük doğar. Bu karşılıklı ilişki, toplumsal düzenin ve adaletin sağlanmasında temel bir rol oynar.

Özellikle hekim ve hasta ilişkisi gibi sağlık alanında bu ikili önemli bir rol oynar. Hasta bir hakkını talep ettiğinde, hekim bu hakkın gereğini yerine getirmekle yükümlü olur. Böylece, sağlık hizmetlerinde hem hastaların hakları hem de sağlık çalışanlarının ödevleri bir arada değerlendirilir ve karşılıklı olarak uygulanır (5).

İnsan Hakları Kuramının Kökeni ve Evrenselliği:

İnsan hakları kuramı, Batı’da modern devletin yükselişiyle ortaya çıkmış, evrensel olarak kabul edilse de uygulamada farklılık göstermektedir. Onurlu yaşam hakkı temel kabul edilirken insan hakları toplumsal ve hukuki gelişmelerle şekillenmiştir. 18. yüzyılda burjuva sınıfı temel haklar elde etmiş, 1850'lerde Almanya'daki işçi hareketleri sağlık sigortasının yayılmasına yol açmıştır ve 1890’larda ise sağlık sigortası, sosyal görev olarak tanımlanmıştır (4).

İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi (İHEB):

Haklar açısından dünyada gelinen en önemli nokta İHEB olup Bildirge, 10 Aralık 1948'de Birleşmiş Milletler tarafından kabul edilmiş, insan haklarının evrenselliğini ve devredilemezliğini ilk kez uluslararası düzeyde ilan etmiştir. Bildirge; insan onuru, özgürlük, adalet ve barışın korunmasını temel alır, üye devletlere insan haklarına saygıyı rehber gösterir ve uluslararası iş birliğinin önemini vurgular.

Başlıca İlkeler:

• İnsanlık onurunun ve eşitliğin tanınması
• Özgürlük, adalet ve barışın sürdürülebilirliği için insan haklarına saygı
• Hukukun üstünlüğü ile insan haklarının korunması
• Devletler arasında insan haklarının evrensel olarak tanınması ve iş birliği

İHEB Maddeleri ve Hakların Kısa Açıklamaları:

• Madde 1: Özgürlük ve Eşitlik – Tüm insanlar onur ve haklar bakımından özgür ve eşit doğar; akıl ve vicdan sahibidirler ve birbirlerine karşı kardeşlik anlayışıyla davranmalıdırlar.
• Madde 2: Ayrımcılık Yasağı – Herkes, cinsiyet, ırk, renk, dil, din, siyasal veya başka bir görüş, ulusal ya da toplumsal köken gibi herhangi bir ayrım gözetilmeksizin bu bildirgedeki haklardan yararlanır.
• Madde 3: Yaşama ve Güvenlik Hakkı – Herkesin yaşama, kişi özgürlüğü ve güvenliğinin korunması temel bir haktır.
• Madde 4: Kölelik ve Kulluk Yasağı – Hiç kimse köle ya da kul tutulamaz; kölelik ve köle ticareti her türlü biçimiyle yasaktır.
• Madde 5: İşkence ve Zulüm Yasağı – Kimse işkenceye, zalimane, insanlık dışı ya da aşağılayıcı muamele veya cezaya tabi tutulamaz.
• Madde 6: Yasa Önünde Tanınma – Herkes, her yerde hukuk tarafından bir kişi olarak tanınma hakkına sahiptir.
• Madde 7: Eşitlik ve Koruma – Herkes yasa önünde eşittir ve ayrım yapılmaksızın yasa tarafından eşit korunma hakkına sahiptir.
• Madde 8: Etkin Yargı Hakkı – Herkes, kendisine anayasa veya yasa ile tanınan temel haklarının ihlâli durumunda yetkili ulusal mahkemelere başvurma hakkına sahiptir.
• Madde 9: Keyfi Tutuklama Yasağı – Hiç kimse keyfi olarak tutuklanamaz, alıkonulamaz veya sürgün edilemez.
• Madde 10: Adil Yargılanma Hakkı – Herkes, haklarının ve yükümlülüklerinin ya da kendisine yöneltilen suçlamaların belirlenmesinde tam bir eşitlikle bağımsız ve tarafsız bir mahkemede adil yargılanma hakkına sahiptir.
• Madde 11: Masumiyet Karinesi ve Savunma Hakkı – Bir suçla itham edilen herkes, savunması için gerekli tüm güvencelere sahip olarak suçlu olduğu kanıtlanana dek masum sayılır.
• Madde 12: Özel Hayatın Korunması – Kimsenin özel yaşamı, ailesi, konutu veya yazışmaları keyfi olarak ihlal edilemez.
• Madde 13: Seyahat ve İkamet Hakkı – Herkesin, ülke içinde serbestçe dolaşma ve ikamet etme hakkı vardır; ayrıca, ülkesinden ayrılma ve geri dönme hakkına da sahiptir.
• Madde 14: İltica Hakkı – Zulüm görme tehlikesiyle karşılaşan herkesin başka ülkelere sığınma ve sığınma hakkından yararlanma hakkı vardır.
• Madde 15: Vatandaşlık Hakkı – Herkesin bir vatandaşlığa sahip olma ve bunu değiştirme hakkı vardır.
• Madde 16: Evlenme ve Aile Kurma Hakkı – Evlilik yaşı ve şartlarına ulaşan herkesin, ırk, milliyet veya din ayrımı gözetmeksizin evlenme ve aile kurma hakkı vardır.
• Madde 17: Mülkiyet Hakkı – Herkesin tek başına veya başkalarıyla ortaklaşa mülkiyete sahip olma hakkı vardır; mülkiyetinden keyfi olarak yoksun bırakılamaz.
• Madde 18: Düşünce, Vicdan ve Din Özgürlüğü – Herkesin düşünce, vicdan ve din özgürlüğü vardır; bu hak, din değiştirme ve öğretme özgürlüğünü de kapsar.
• Madde 19: Kanaat ve İfade Özgürlüğü – Herkes, düşünce ve görüşlerini ifade etme, alma ve yayma özgürlüğüne sahiptir.
• Madde 20: Toplanma ve Örgütlenme Hakkı – Barışçıl olarak toplanma ve dernek kurma hakkı herkes için güvence altındadır.
• Madde 21: Yönetime Katılım – Herkes, doğrudan veya serbestçe seçilmiş temsilciler aracılığıyla ülke yönetimine katılma hakkına sahiptir.
• Madde 22: Toplumsal Güvenlik Hakkı – Herkes, toplumun bir üyesi olarak sosyal güvenlik hakkına sahiptir; ekonomik, toplumsal ve kültürel haklardan yararlanma hakkı vardır.
• Madde 23: Çalışma Hakları – Herkesin çalışmak, işini seçmek, adil ve elverişli çalışma koşullarına sahip olmak ve işsizlikten korunmak hakları vardır.
• Madde 24: Dinlenme ve Boş Zaman Hakkı – Herkesin, çalışma saatlerinin makul bir şekilde sınırlandırılması ve periyodik ücretli tatil hakkı dahil, dinlenme ve boş zamana hakkı vardır.
• Madde 25: Yaşam Standartları Hakkı – Herkesin, kendisi ve ailesi için sağlık, refah, barınma, beslenme ve tıbbi bakım dahil uygun bir yaşam standardına sahip olma hakkı vardır.
• Madde 26: Eğitim Hakkı – Herkesin eğitim hakkı vardır; temel eğitim ücretsiz ve zorunludur.
• Madde 27: Kültürel Yaşama Katılım – Herkes, toplumun kültürel yaşamına katılma, sanattan yararlanma ve bilimsel ilerlemelerden faydalanma hakkına sahiptir.
• Madde 28-29: Toplumsal Düzen ve Sorumluluklar – Herkesin, bu bildirgede tanınan hakların tam anlamıyla gerçekleşebileceği bir toplumsal düzende yaşama hakkı vardır; hakların kullanılması başkalarının hak ve özgürlüklerine saygı ile dengelenir.
• Madde 30: Hakların Kötüye Kullanılmaması – Hiçbir şey bu bildirgedeki hakların ve özgürlüklerin yok edilmesi amacıyla yorumlanamaz veya kullanılmaz (1, 3).

Hekimlik ve İnsan Hakları Bildirgesi:

İnsan Haklarına Bağlılık:

Hekimler, İnsan Hakları........

© ngazete