Doğal felaketlerden sonra psikolojik ve ideolojik değişimler beklenir. Elbette söz konusu değişimler siyasi inançlara ve psikolojik mekanizmalara bağlı olarak her hangi bir yönde gelişebilir. 1348 Veba Salgını sonrası Avrupa’da Rönesans derinleşirken aynı anda flagellants da ortaya çıkmıştı; kendilerini kırbaçlayarak köy köy kasaba kasaba gezen tipler türemişti. Tam tersi eğilimler de vardı; madem yaşam bu kadar kısaydı ve anlamsızca ölünebiliyordu her şey mubah olmalıydı. Tuhaflıklar o kadar artmıştı ki depremden dolayı Yahudileri suçlayan akımlar da ortaya çıkıvermişti. Papa Clement VI bu zırvaların kilise tarafından mahkûm edildiğini söyleyen iki bildirge yayınlamak zorunda kalmıştı. Her şey belirsiz görünüyordu.
Avrupa nüfusunun neredeyse yarısını yok eden ve Avrupa’ya deniz yoluyla gelmeden önce Asya’yı ve Orta Doğu’yu kasıp kavuran Black Death kadar büyük bir doğal felaket bulmak zordur. Böyle bir dramdan sonra işleyişin otomatik olarak değişeceği düşünülebilir. Ama o kadar büyük bir felaket sonrası bile nelerin hemen ve otomatik olarak nelerinse yavaş değiştiğini saptamak gerekiyor. 1348-49 sonrası demografik canlanma çok geç geldi ve ancak 16. Yüzyılda gerçekleşti. Aslında bu konuda da tartışma var çünkü Mark Bailey ödül kazanan makalesinde (1996) ölüm ve doğurganlık oranları hakkında çok az veri toplanabildiğini bildirmişti. Yine de daha iyi bilinenler var ve bunlar ekonomik........