Har.1: Göller Bölgesi ve coğrafî değişim: Eğirdir [Laodikya], İzmir [Apameya], Efes [Apasa], Sennade [Synnada], Akşehir [Philomelion].
Makalenin amacı Kibyra ile bundan mülhem olan Kibyrrhaiotai temasının yerlerini tesbit etmeğe çalışmaktır. Kibyra, Eğirdir’in güneyindeki Kovada Gölü civarında, Kibyrrhaiotai ise Anatolikon [Asia] eyaletinin batı ucundaki Thrakesia temasının güney sınırı olan eski Eğirdir Gölü kuzey kıyısı ile Kovada Gölü güney kıyısı arasında kalan temadır. Buna göre eski Eğirdir Gölü ile Kovada Gölü, Kibyrrhaiotai teması içinde kalmaktadırlar.
Açar Kelimeler: Kibyra, Cibyra, Kibyrrhaiotai, Cibyrrhaiotai, Thrakesia, Anatolikon, Asia, Eğirdir, Kovada.
500 yıl evveline kadar Eğirdir ve Beyşehir gölleri, Hoyran-Eğirdir, Kıreli-Beyşehir olmak üzere ikişer parça idi ve Hoyran’dan Eğirdir Gölü’ne doğru akan ağzı kaynağına yakın, derin bir ırmak vardı. Tarihî Anayol [Kıral Yolu], Beyşehir ve Kıreli göllerinin şarki ile Hoyran ve Eğirdir göllerinin arasındaki Kemer Boğazı’ndan geçiyordu.
Bu keşif, bugüne kadar doğru bildiğimiz birçok olay yeri, yol, eski kent, ırmak, dağ ve sair birçok şeyin yanlış olduğunu ortaya koydu. Bugüne kadar bu değişimin ışığında “Tarihî Coğrafya” alanında onlarca makale yazdım. Olayı kaynağından okuyarak araziye yerleştirmeyi usûl olarak benimsedim.
Anadolu’nun Tarihî Coğrafyası adlı eserin yazarı Remsi de [Ramsay] aynı usulü takip etmişti. Remsi’nin yararlandığı kaynakları okuyarak, Remsi’nin hatalar yaptığını gördüm ve onu sil baştan yaptım.
Ramsay, “Neticeyi bir kelime ile izah edebiliriz: ya benim eserim sırf bir hatadan ibarettir yahut da Anadolu haritasının büyük bir kısmı tamamiyle değişmelidir” (s.106). “Tam Bizans manasiyle Asia bence o kadar müphem ve az bilinen bir eyalettir ki buna ait şehirlerin yerlerini inceden inceye münakaşa edemiyeceğim” demekle bana cesaret verdi (Ramsay, 1960: 111).
Tarih eğitimi almamış biri için bu usûl, zor da olsa mühendislik eğitimi almış biri için anlaşılır ve güvenli bir işti. Tarihî coğrafyadaki hataları bu usûlle fark ettim. Bir problemi çözmüş olmak beni mutlu ediyor ve yeni bilinmeyenleri çözmek için güç ve şevk veriyor.
Bu sayede Batı Anadolu’daki isimlerden Laodikya, İzmir, Tralles, Sart, Tripolis, Bergama, Edremit, Ayasuluk, Efes, Phokai, Klazomenai, Kyzikos ve daha onlarca kentin Kemer Boğazı civarında da bulunduğunu gördüm. İşte bu isimlerden biri de eski Kibyra kenti ile deniz temalarının ilki olan Kibyrrhaiotai teması idi [bk.Har.1].
Har.1: Göller Bölgesi ve coğrafî değişim: Eğirdir [Laodikya], İzmir [Apameya], Efes [Apasa], Sennade [Synnada], Akşehir [Philomelion].
Göller Bölgesi’nde yeri bilinmeyen eski kentlerden biri de Kibyra’dır. Kibyra’nın yerini tayin için MÖ 189 Konsül Manlius Vulso’nun yürüyüşü ile Cicero’nun Kilikya valiliğini [MÖ 51-50] veren kaynak eserlerden ve Cicero’nun mektuplarından yararlanacağım. Bunlar dışında Remsi’nin [Ramsay], -kendi görüş ve yorumlarının girmediği- birinci el kaynaklardan aktardığı bilgilerden de yararlanacağım. Birçok hatasına rağmen Remsi benim başucu kitabımdır.
İlk bakışta Burdur-Gölhisar ve Eğirdir-Kovada civarında olmak üzere iki Kibyra’nın bulunduğu anlaşılıyor. Burdur-Gölhisar-Kibyra, Ramsay’ın Asia, Lydia ve Caria haritasında, Denizli’nin [Laodikya] 100 km kadar güneyinde gösterilen Kibyra olmalıdır. Livius, Manlius Vulso’nun seferinde İndos nehri ve Kibyra’yı zikreder. Kibyra kazıları devam ediyor. -Bölge ve Kibyra’dan ele geçen yazıtlar üzerine araştırmalar, 19. yüzyıl sonlarında başlar. Bu konuda Thomas Corsten’in “Kibyra Yazıtları [Die Inschriften von Kibyra]” başlığıyla 2002’de çıkan Almanca (corpus) bir kitabı var- (Özüdoğru, 2018: 109-146), journal.phaselis.org [erişim 25 Mart 2024].
İdrîsî eski Hoyran ve Eğirdir gölleri arasındaki nehrin adının da İndos [Endos-yane] olduğunu haber verir. Bir Kibyra da, Eğirdir’in güneyinde ve Kovada Gölü yakınında olmalıdır. Bu hususta bizi düşündüren metinler şöyledir:
1. Eğirdir’in Küçük Firikya’da bulunuşu ile Eğirdir’in Laodikya [Laodikeia] ve Lykia gibi adlarının varlığı.
2. MÖ 51-50 Kilikya valisi Cicero’nun yönetim yeri Laodikya’nın, Eğirdir olduğunu görünce Kibyra, ya Gölhisar değil, ya da ikinci bir Kibyra vardır demiştim. Tozan, Asia eyaleti ve Laodikya hakkında yanılır. Asia eyaleti, iki göl arasındaki ırmağın şarkı, Efes [Apasa] ise, Gelendost-Ayapa Hüyük önündeydi ve Eğirdir Gölü’nün altında kalmıştı. Son yıllarda gölün çekilmesiyle Efes kalıntıları meydana çıkmaya başlamıştır [bk.Har.1]. Murat Tozan şöyle der:
Cicero 22 Temmuz’da Asia Eyaleti’nin en önemli liman kenti olan Ephesos’a [Selçuk] vardı. Buradan derhal eyaletine ilerleyen Cicero, 27 Tem. Tralleis [Aydın], 31 Tem. 51 yılı eyalet sınırları içerisinde ulaştığı ilk kent olan Laodikeia’ya geldi; 3 gün geçirdi. 5 Ağu. 51 Apameia, 10 Ağu. Synnada [Şuhut-Mahmutköy], 16 Ağu. Philomelion [Akşehir], 29 Ağu. İkonion [Konya]. 3 Eylül’e kadar burada kaldı. 18 Eylül’de Kybistra [Konya-Ereğli yanı]. Cicero, 11 Şubat 50 tarihinde tekrar Laodikeia’ya geldi. Caelius Rufus, Cicero’dan Roma’da düzenlenecek vahşi hayvan dövüşleri için Kibyratis Bölgesi’nden panter göndermesini istiyor. Cicero, 50 yılının kışında muhtemelen kış şartlarından dolayı diğer mahkeme bölgelerini ziyaret etmeyip daimi olarak Laodikeia’da bulunmuştur. Burada bulunduğu yaklaşık iki buçuk aylık dönemi üçe ayırarak ilk olarak Kibyra [Gölhisar] ve Apameia; ardından Synnada; son olarak da Pamphylia ile Lykaonia ve Isauria mahkeme bölgeleri davalarına bakmıştı. Mahkeme işlerini halleden Cicero, sefer mevsiminin yaklaşması üzerine 7 Mayıs’ta Laodikeia’dan ayrıldı. 5 Haziran Tarsus, […] 26 Haziran’da ulaştığı Pyramos [Ceyhan] Nehri üzerinde ordugâh kurdu (Tozan, 2016: 111-112, 120-121).
Cicero’nun görevi 30 Temmuz’da sona erdi. 3 Ağustos 50’de Side’ye ulaşan Cicero, Rhodos, Ephesos, Atina, Patras üzerinden 23 Kasım’da İtalya topraklarına ayak bastı (Tozan, 2016: 122). Arundell, Laodikya ve Apameia’nın yerleri hakkında, “Prokonsül yönetiminin esas yeri Laodikya’da olsa da, prokonsül [Cicero], Apameya’da da çok ikamet ederdi” şeklinde çok mühim bilgi verir (Arundell, 2014: 13).
Eğirdir [Laodikya]-Gölhisar [Kibyra] arası yaklaşık 180 km, Denizli [Laodikya]-Gölhisar [Kibyra] arası 100 km, Eğirdir-Cire [Balkırı] 12, Eğirdir-Arıören 16, Eğirdir- Yk. Gökdere [Hisar] 23, Eğirdir-Kapıkaya Hr. 28, Eğirdir-Tepeli köyü 12 km’dir. Eğirdir- Pınar Pazarı ile Kovada Gölü güneyi arasında 24 km uzunluğunda çok dar [eskiden] sulak ve bataklık bir vadi vardı. Şimdi de Eğirdir Gölü’nün ayağı ve Kovada Gölü bu vadidedir [bk. Açıklama].
Kovada Gölü güney kıyısında “Denizaltı”, doğusunda Eskihisar Taşı, Cire yakınındaki Arıören, Yk. Gökdere’deki Hisar, onun güney-batısındaki Kapıkaya harabeleri gibi şayan-ı dikkat yerlerden biri Kibyra, çevresi de Kibyratis olabilir. Adada kentinin de Kovada Gölü’ne 16-17 km gibi kısa bir mesafede bulunması düşüncemizi güçlendirmektedir.
Apameia-Eğirdir arası, bir konsül için kayıkla [gemi] azami üç saat kadar olması iddiamızı desteklemektedir. Tozan’ın dediği gibi Cicero Denizli’de oturursa, 120 km mesafedeki Dinar’a üç günde, 100 km mesafedeki Gölhisar-Kibyra’ya 2,5 günde gidebilir ki, zaten Apameia Dinar’da değildir. Cicero’nun Eğirdir’de oturduğuna........