2026’da insan ne olacak? |
‘İnsan ol’ derken bazılarımız, ‘insan insandır’ demektedir; bazılarımız ise metrobüs beklerken ‘insanlıktan çıkmış’ sözünü duyar. Peki nedir bu insan? 2025’in bittiği bu günlerde, bu sorunun peşine düşelim.
Muhafazakâr, egemen siyasi düşünce ve dinler, “insan”ı çoğu zaman evrensel, sabit ve tarih-dışı bir varlık olarak ele alır. Oysa insan, ne yalnızca ahlaki bir ideal ne de kendi içine kapalı bir özdür; tersine, belirli tarihsel eşiklerde, üretim ilişkileri, iktidar biçimleri ve temsil düzenleri içinde kurulan değişken bir figürdür. Shakespeare’in Hamlet’i, Velázquez’in Las Meninas’ı ve Beethoven’la birlikte ortaya çıkan modern orkestra şefi figürü, farklı sanat alanlarında aynı soruyu yeniden ve farklı biçimlerde kurar: Zamanın düzeni bozulduğunda insan nerede durur, nasıl eyleyebilir ve hangi koşullarda anlam kazanır? Lukács, Marx ve Foucault arasındaki teorik gerilim, bu estetik sahneler üzerinden izlendiğinde, “insan”ın tarihsel değişkenliği ve politik anlamı daha somut biçimde görünür hâle gelir.
Lukács’ın ontolojik çerçevesi, Marx’ın yabancılaşma eleştirisi ve Foucault’nun özneleşme analizi arasındaki gerilim üzerinden, insanın nasıl belirlendiği sorusunu estetik ve kurumsal örnekler aracılığıyla bu yazıda tartışıyorum. Ontoloji tartışmalarının merkezinde, insanı yeniden yaratma çabasıyla, bilinçli bir şekilde onun yerini alması gereken başka bir adlandırma olduğunu unutmamak gerekli. “İnsan”ı düşünmek, kaçınılmaz olarak insanın ne olduğu sorusunu gündeme getirir.
George Lukács’ın ömrünün sonunda kendini adadığı Ontoloji adlı eseri, insanın kendini toplumsal ilişkiler içinde var ettiği fikrine dayanır. Lukács, gençliğinde Hegel üzerinden özne ile nesnenin eşitliğini savunmuş; bu hattı, öznel bir devrim anlayışına evrilen ve Hegelci bir Marksizm yorumunu sendika, parti ve konsey gibi örgütlenme biçimleriyle birlikte, “ultra-sol” denebilecek bir konumda merkeze alan bir düşünceyle geliştirmiştir.Tarih ve Sınıf Bilinci adlı eseri, bu yaklaşımın teorik ifadesidir. Ancak ömrünün sonuna gelindiğinde Lukács, daha durağan ve görece muhafazakâr bir noktadan, nesnel belirlenimin tahakkümünü öne çıkaran bir konumda düşüncelerini sabitlemiştir.
Ontoloji’de ise Lukács, insanı özsel ya da mistik bir varlık olarak değil, toplumsal ilişkiler içinde kurulan tarihsel bir varlık olarak düşünür ve bu yönüyle insanın toplumsallığını güçlü biçimde vurgular. Ancak bu vurgu, sınıf ilişkilerinin ve sınıf içi deneyim farklılıklarının estetik, kültürel ve kurumsal düzeyde nasıl somutlaştığını ayrıntılandırmaktan çok, ontolojik bir çerçeve kurmakla sınırlı kalır. Bu nedenle Ontoloji, sınıf meselesini dışlamazsa bile insanın ne olduğu sorusunu, sınıfsal bölünmelerin gündelik bilinç, temsil ve örgütlenme biçimleri üzerindeki etkileri üzerinden yeterince merkezileştirmez. Halbuki, işçi sınıfının kendi dünyasına ait fikirlerin birikimi ve ifadesinin geriye düşmesi; bu sınıfın öncüleri ve sendikalardan konsey biçimlerine uzanan örgütlenme çerçevesinin zayıflaması, insanın ne olduğu sorusunu doğrudan etkileyen unsurlardır. Bu bağlamda, Tarih ve Sınıf Bilinci’nin kurucu içerik ve kavramlarının, Lukács’ın ömrünün son dönemindeki düşüncesinde artık yer almadığı görülür.
Lukacs'ın düşüncelerinin müşahhaslığını Hamlet ve Don Quijote (Don Kişot) ile gösterir. Lukács’a göre Hamlet’te trajedi, bireysel bir kararsızlıktan değil, doğru eylem ile tarihsel zaman arasındaki zorunlu uyumsuzluktan doğar. Hamlet’in “Zaman düzenini yitirmiş” sözü, öznel bir bunalımı değil, tarihin kendi düzenini kaybettiği bir geçiş anını dile getirir. Eski dünya çökmüştür, fakat yeni dünya henüz kurulmamıştır; buna rağmen bu bozulmuş zamanı “düzeltme” görevi Hamlet’in omuzlarına yüklenmiştir. Bu nedenle Hamlet etik olarak haklı, fakat tarihsel olarak eylemsizdir. Lukács, Cervantes’ten başka bir örnek verir: Don Quijote tarihsel olarak aşılmış bir dünyanın doğruları ısrarla sürdürülürken, Hamlet’te henüz gerçekleşmemiş bir dünyanın doğruları erken kavranır. Her iki durumda da “insan”, sabit bir öz değil, tarihsel çelişkilerin estetik biçimlerde yoğunlaştığı bir figür olarak belirir. Bulundukları topluma bu yabancılık, zamani uyumsuzlukla kendini gösterir.
Bu noktada Lukács’ın Marx’la kurduğu süreklilik ve mesafe, yabancılaşma kavramı üzerinden daha net görülebilir. Marx’ın kendisinin neden bağımsız bir ontolojik sistemi kurmadığına gelince, insanı toplumsal ilişkilerden soyutlayıp, yeniden onu kurma girişimini değerlendiğini düşünebiliriz. Marx’ta yabancılaşma baştan itibaren toplumsal bir ilişkidir; Lukács bu hattı sürdürür, ancak Ontoloji’de yabancılaşmayı işçi sınıfının özgül deneyimini teorik merkeze alan bir çözümleme yerine, toplumsal varlığın genel bir ontolojik kategorisi olarak ele alır. Lukács’ın erken ve geç dönem düşüncesi arasındaki gerilim, insanın nerede ve nasıl belirlendiği sorusunu yalnızca felsefi değil, estetik ve kurumsal örnekler üzerinden de yeniden düşünmeyi zorunlu kılar. Aşağıda, bu soruyu Foucault’nun Nedimeler (Las Meninas) okuması üzerinden ele alacak; Lukács’ın ontolojik yabancılaşma kavrayışına karşılık Foucault’nun insan sorununu bambaşka bir düzlemde kurduğunu tartışacağız.
Foucault, Kelimeler ve Şeyler’de yabancılaşma kavramını kullanmaz. Daha genel olarak ise Foucault, yabancılaşmayı Marksist eleştirinin merkezî bir kategorisi olarak benimsemez; eleştirisini kaybolmuş bir öz ya da “gerçek benlik” fikrine değil, sabitlenemeyecek ölçüde değişken olan öznenin o dönemin bilgi–iktidar ilişkileri içinde kurulma süreçlerine dayandırır. Bu nedenle Foucault’da sorun yabancılaşma ya da mülkiyet ilişkileri değil, özneleşmenin kendisidir.
Foucault, insanın ne olduğunu, Diego Velázquez’in 1656 tarihli Las Meninas tablosu üzerinden yorumlar. Buradan konuyu anlatmak, bu yazıdaki tartışmayı soyut bir düzeyde bırakmak yerine plastik ve müşahhas kılar. Foucault’nun Kelimeler ve Şeyler’in sonunda kullandığı, “insanın deniz kıyısındaki kumda çizilmiş bir yüz gibi silinebileceği” benzetmesi, ilk bakışta insanın tarihsel ve epistemik kırılganlığını güçlü biçimde görünür kılar. Bu benzetme, insanı doğa karşısında güçsüz bir varlık ya da kaçınılmaz bir yazgıya mahkum bir özne olarak değil, belirli bilgi düzenleri içinde kurulmuş episteme içindeki bir figür olarak düşünmeye zorlar. Tam da burada eleştirel bir sınır ortaya çıkar.
Foucault, insanın “genç bir icat” olduğunu söylerken, insanın ortaya çıkışı ve olası kayboluşunu, büyük ölçüde epistemik düzenlerin yer değiştirmesine bağlar. İnsan, bu okumada, yalnızca bilginin düzeni değiştiği için ortaya çıkan ve yine bilginin düzeni değiştiğinde silinebilecek bir figür olarak kalır; oysa insanın bu durumu, yalnızca epistemik bir kırılmanın değil; üretim ilişkilerinin, sınıf mücadelelerinin ve maddi iktidar dönüşümlerinin de etkisindeki sonucudur.
Foucault’da episteme, bilginin bireysel bilinçlerden değil, belirli dönemlerde düşünmeyi mümkün kılan, hiyerarşik olmayan koşullardan ve bu koşulların değişkenliğiyle bağlantılı olarak kurulduğunu gösterir. Toplumu ve özneyi (insanı) birçok faktörün eşit potansiyelle değiştirebilmesi, bu yaklaşımın sonuçlarına göre toplumun devrim ihtiyacını da ortadan kaldırır. Devrim olmaksızın insan zaten sürekli değişen ve değişebilen bir varlık olarak düşünüldüğünde, başka bir ekonomik temelde yeni bir toplum yaratma girişimi anlamsızlaşır. Bu, günümüze kadar uzanan bir tartışmanın güncel ideolojik kuramıdır.
Foucault, Las Meninas’ı modern düşüncenin erken bir sahnesi olarak okur. Tabloda bakışın sürekli yer değiştirmesi, görünen ile görünmeyen arasındaki gerilim, ressamın konumu, kraliyet çiftinin duvara asılı resimdeki belirsiz varlığı ve seyircinin resmin içine çekilmesi, temsilin yalnızca bir şeyi göstermekle kalmayıp kendi koşullarını da ürettiği bir yapıya işaret eder. Resim, bu anlamda, basit bir tasvir değil, tasvirin mümkünlük koşullarının sahnelenmesidir. Ressamın aynada gözükerek resmin içinde yer alması da öne çıkan bir başka konudur. Foucault için bu sahne, temsilin modern episteme içindeki yerini açığa çıkarır; temsil artık yalnızca içerik........