Imanuel Moris Valerštajn (1930-2019) bio je jedan od najpoznatijih američkih sociologa i filozofa. Planetarnu slavu stekao je kao originalan istraživač i komentator najznačajnijih svetsko-istorijskih i političkih događaja. U analitički prostor uveo je pojmove „svetski sistemˮ i „svetska ekonomijaˮ, zastupajući stanovište da postoji samo jedan svet „koji je povezan složenom mrežom odnosa ekonomske razmeneˮ.
Njegovo delo Posle liberalizma – koje je prvobitno objavljeno 1995. godine – nesporno je jedna od najpronicljivijih analiza svetskog ekonomskog i političkog sistema posle završetka Hladnog rata. Reč je o izboru eseja nastalih između 1990. i 1993. godine, koji su po sadržaju potpuno odudarali od ondašnjeg glavnog ideološkog toka u Americi, koji je kreirala znamenita knjiga Frensisa Fukujame Kraj istorije i poslednji čovek. Nasuprot Fukujaminom ideološkom optimizmu o planetarnom trujumfu liberalizma, Valerštajn je dešavanja posle pada Berlinskog zida tumačio u drugačijem ideološkom ključu, kao kolaps liberalizma i stupanje u eru posle liberalizma. On je isticao da je 1989. godina kraj jedne političko-kulturne ere koja je zapravo otpočela ne 1945. godine nego 1789. godine – trujumfom ideja Francuske revolucije.
Istraživače njegovog ogromnog intelektualnog nasleđa posebno su privlačila originalna tumačenja Marksa, Fanona, Brodela, Progožina i drugih uticajnih mislilaca, zahvaljujući kojima je napisao spektakularnu knjigu Moderni svetski sistem čije je prvo englesko izdanje objavljeno 1974. godine, a u međuvremenu prevedeno na brojne svetske jezike. Vredna pomena svakako je i njegova hipoteza iz 1980-ih godina o SAD „kao hegemoniji u posrtanjuˮ, a koja je posle žestokih kritika kojima je bio izložen 1990-ih godina prošlog veka punu teorijsku satisfakciju stekla u prvim decenijama ovog veka.
Valerštajnovo polazište o podeli sveta na jezgro, poluperiferiju i periferiju je trajna karakteristika svetskog sistema i kao takva – uz mnoštvo dokaza – ruši svojevrsne ideološke mitove o sprezi između kapitalizma i modernizacije. Naime, prema Valerštajnu, između jezgra i periferije postoji institucionalizovana i stabilizovana podela rada i to tako što jezgro ima visok stepen tehnološkog razvoja i proizvodi složene proizvode, dok je uloga periferije da jezgro snabdeva sirovinama, poljoprivrednim proizvodima i jeftinom radnom snagom. Uz to, cene proizvoda i usluga periferije su veoma niske, a cene složenih tehnoloških proizvoda jezgra su relativno visoke.
Američki sociolog je ukazivao i na postojanje treće poluperiferijske zone, koja u odnosu na jezgro deluje kao periferija, a u odnosu na periferiju kao jezgro. Na kraju 20. veka takav status imale su Istočna Evropa, Kina i Brazil, uz napomenu da se od krize 2008. godine do danas ovi odnosi dramatično menjaju. U trouglu jezgro-periferija-poluperiferija svakako bi bilo zanimljivo sagledavati i obeležja aktuelnih događaja, poput pandemije virusa korona ili rata u Ukrajini.
Imanuel Valerštajn se osvrće na uticaj Francuske revolucije na ukupan svetski sistem i ukazuje na njegovu transformaciju ka smeru modernosti. Reč je zapravo o pojavi jednog mentaliteta po kojem je sve novo i dobro i poželjno, a što proističe iz vere u neprekidni progres. On posebno upućuje na političke manifestacije ove pojave, koja je postala rasprostranjena čak i među zastupnicima onih ideja koje su bile antiliberalne. Tako su konzervativci zastupali gledište da promene koje predlažu liberali moraju biti usporene u maksimalnom opsegu, ali ne i potpuno zaustavljene, dok su socijalisti odbacivali individualne pretpostavke liberalne ideologije i insistirali na tome da društvena harmonija neće nastati samo oslobađanjem individue od svih ograničenja i običaja, već posle velike društvene borbe i revolucije.
Za istoriju liberalizma posebno su bila važna revolucionarna dešavanja 1848. godine posle kojih su kroz ceo 19. i........