Sigurno ste mnogo puta čuli, a možda i izgovorili repliku: „Počeo rat, bre, pizda ti materina!” Ako pamtite, ovu prepoznatljivu rečenicu izgovara Dragan Gaga Nikolić dok tumači lik Popaja u filmu Balkan ekspres, u sceni u kojoj se obraća Piku, koga tumači Bora Todorović. Film je premijerno prikazan 1983. godine, dakle u vreme postojanja SFRJ, pa se vodi kao jugoslovenski film, iako je skoro sve u njemu beogradsko.
Producirala ga je kuća „Ineks film Beograd”, snimljen je u beogradskom i pančevačkom ambijentu, režirao ga je rođeni Beograđanin Branko Baletić, a kao stvaraoci upisuju se mnogi blagopočivši Beograđani: scenarista Gordan Mihić, kompozitor Zoran Simjanović, vokalni solista Toma „nacionale” Zdravković, montažer-preteča Vuksan Lutovac, a pored pomenutih glumaca – legendi Gage Nikolića i Bore Todorovića, i njihove slavne koleginice i kolege Olivera Marković – Bata Živojinović i Branko Bumbar Cvejić.
Od danas živih Beograđana, značajni doprinos ovom filmu dali su, između ostalih, i Tanja Bošković i Bogdan Diklić. Dakle, osim preminulog gosta iz „dežele” Ratka Poliča koji je glumio nemačkog kapetana Ditriha – sve što postoji u ovom ostvarenju je beogradsko, odnosno srpsko, naravno u domenu odnosa ove dve odrednice u duhu tadašnjeg vremena, kolokvijalno nazvanog „i posle Tita – Tito”.
Film govori o događanjima neposredno pre i tokom Drugug svetskog rata, kroz avanture sitnih lopova i varalica, koji kroz ratni vihor gledaju kako da sačuvaju živu glavu i povećaju džeparoški plen. Sudbina se poigrava sa junacima ovog filma, njeni nevidljivi prsti pletu mrežu oko njihovih životnih odluka i mogućnosti; životima glavnih junaka upravlja „komedijant slučaj”, spajajući u prostor-vremenu na neočekivan način horizontalne i vertikalne vektore epohe rata. Film je lepo primljen kod široke publike, kojoj se dopao ležeran i duhovit pogled na ratna zbivanja, suprotno od višedecenijske herojske patetike gde se na težak i sudnji način prikazivao rat.
Zbog toga je film dobio i produženi život, putem serijala i nastavka koji su usledili. Stručna kritika nikada nije do kraja prihvatila ovo ostvarenje, smatrajući da je film samo plivao po površini ratnih sudbina, bez pretenzija da dublje zaroni u njih. Nije je razuverio ni sudbinski obrt glavnih junaka, koji od sitnih lopova postaju spasitelji jevrejske devojčice, kada u njima ljudski nagoni nadjačaju lopovske instikte. Tako autori filma pokazuju plemenitu dušu čak i onog džeparoškog dela našeg naroda, u periodu kada širom evropskog kontinenta svi drugi narodi denunciraju sakrivene Jevreje, kao u slučaju nesrećne Ane Frank.
Režiser Baletić se od stručne kritike branio činjenicom da film puni bioskopske dvorane, da se filmovi prave za publiku a ne za kritiku – čime je zadovoljena osnovna namera ovog ostvarenja. Možemo sa ove distance od četiri decenije, sasvim sigurno da potvrdimo da je film Balkan ekspres šarmantao i značajno ostvarenje. Ali nije veliki film ni po jednom ključnom kriterijumu, i bez ikakve sumnje ne spada u vodeća ostvarenja jugoslovenske (srpske) kinematografije. Zato razlozi za današnje pominjanje ovog filma ne dolaze iz njegovog unutrašnjeg sadržaja, već iz spoljašnjih čvornih tačaka u kojima je „komedijant slučaj” spojio vertikalne i horizontalne vektore prošlih vremena, poigravajući se sa ljudskim sudbinama. Tako nas priča vodi nazad kroz vreme, tačnije na sam početak prošlog veka.
Ugledni beogradski arhitekta, Milan Antonović projektuje 1907. godine za svoju porodicu građansku kuću u centru Beograda, na uglu ulice Hilandar i ulice Đure Daničića (današnja adresa: Hilandarska 11). Milan Antonović, koga istorija pamti kao prvog beogradskog arhitektu koji je otvorio sopstveni privatni biro, umire 1928. godine i kuća prelazi u vlasništvo naslednika. Tokom Drugog svetskog rata, nemački okupacioni organ Gestapo privremeno oduzima kuću, da bi u njenom podrumu isleđivao uhapšene. Odmah nakon rata, kuća prelazi u vlasništvo novih komunističkih vlasti, koji odmah nakon „oslobođenja” počinju sa masovnim streljanjima civila po........