Diğer

05 Şubat 2024

Dünya Adalet Projesi (WJP) “Hukukun Üstünlüğü Endeksi 2023” birkaç gün önce yayımlandı.

Bu rapor 142 ülke ve yargı alanında insanların hukukun üstünlüğüne ilişkin algı ve deneyimlerini ölçen bir serinin son raporu. Raporda yer alan veriler 149 binden fazla insan ve 3 bin 400 hukukçu ve uzman tarafından doldurulan küresel anketlerden elde ediliyor. (1)

Rapordaki verilere göre hazırlanan endekste yer alan puanlar 0 ile 1 arasında değişiyor. 1 puan “hukukun üstünlüğüne güçlü bağlılığı”, 0 puan ise “hukukun hiç işlemediğini” ifade ediyor.

Toplam 142 ülke arasında Türkiye’nin yeri ise son derece korkutucu zira Türkiye 117’nci sırada ve genelde de çok az gelişmiş ülkelerle aynı sıralarda yer alıyor. Bu durum aslında ülkede bizlerin her gün yaşamakta olduğumuz hukuksuzluğun küresel çaptaki yansımasından başka bir şey değil.

Aynı gün yayımlanan bir diğer endeks ise “Küresel Yolsuzluk Algı Endeksi”. Uluslararası Şeffaflık Örgütü, dünya genelinde 180 ülke ve bölgede kamu sektöründe algılanan yolsuzluk seviyelerini ölçme amaçlı olarak bu endeksi hazırlıyor. Endeks, ülkeleri sıfır (çok yolsuz) ile 100 (temiz) arasında puanlıyor.

Bu endekste de Türkiye’nin durumu vahim. Zira yeri 2022'den bu yana iki sıra daha geriledi ve 180 ülke içinde 115’nci sıraya düştü. Türkiye’nin 2015’ten bu yana endeks puanı, aşırı baskın bir yürütme organı ve demokratik denge ve denetleme mekanizmasının yetersizliğinden 8 puan geriledi ve 34 puana düştü.

Rapora göre, “Türkiye’de yolsuzlukla mücadele yasalarının yetersizliği, bu yasaların uygulanmasındaki isteksizlik ve yargı bağımsızlığının olmaması ilerlemenin önünde engel teşkil ediyor. Nitekim Şubat 2023 depreminin trajik sonuçları, yolsuzluğun bedelinin bazen insan hayatıyla nasıl ödendiğini gösteriyor”. (2)

Uluslararası Şeffaflık Örgütü, bölgelere ait raporunda “Batı Balkanlar ve Türkiye’de devletin ele geçirilmesinin, sıradan vatandaşların zararına olacak şekilde siyasetçileri ve çevrelerini zenginleştirdiğini ve giderek artan bir şekilde özel çıkarlara hizmet etmek için kullanıldıkları için halkın kamu kurumlarına olan güvenini de sarstığını” ileri sürüyor. Bu olgu Avrupa Komisyonu'nun genişleme ülke raporlarında da rapor edilmiş bulunuyor. (3)

Bu rapor, Batı Balkanlar ve Türkiye’de devletin ele geçirilmesini mümkün kılan iki temel etkeni inceliyor: Üst düzey yolsuzluğun cezasız kalması ve kişiye özel yasalar. Rapor, yargının büyük yolsuzlukları ve üst düzey yetkililerin yaptığı diğer yolsuzlukları nasıl etkisiz bir şekilde ele aldığına dair fikir veriyor. Ayrıca, bu sorunun ve özel çıkarların hizmetinde olan kanun yapma sürecindeki usulsüz etkinin devletin ele geçirilmesine ve bunun sürdürülmesine nasıl yardımcı olduğunu da gösteriyor.

Bu iki rapor kuşkusuz yolsuzluklar ile sosyal adalet arasındaki ilişkiyi gün ışığına çıkartıyor. Nitekim yolsuzluk ve adalet karmaşık ve ters bir ilişki içinde birbiriyle yakından bağlantılı iki olgudur. Öyle ki adaletin hüküm sürdüğü yerlerde yolsuzluğa çok az yer vardır ama yolsuzluğun geliştiği yerlerde adalet terazisinin dengesi bozulur.

Hukuksuzluk yolsuzlukların önünü açar. Oysa adalet ve etkili bir hukukun üstünlüğü hem ulusal hem de uluslararası düzeyde yolsuzluğun önlenmesi ve durdurulması için elzemdir. Hukuksuzluk arttıkça yolsuzluk da artar.

Yolsuzluk, adalete erişimi kısıtlayarak ve kanun önünde eşitlik temel ilkesini tehdit ederek adaletin erozyona uğramasına neden olur. Yolsuzluk adalet sistemini ele geçirdiğinde, güçlü ve varlıklı kişiler kovuşturmalardan ve mahkûm edilmekten kurtulurlar.

İyi işleyen bir adalet sisteminin hukukun üstünlüğünü desteklemesi, insan haklarını koruması ve mevcut yolsuzlukla mücadele hükümleri de dâhil olmak üzere yasalarda yer alan diğer tüm hak ve yükümlülüklere uygun şekilde riayet edilmesini sağlaması gerekir. (4)

Bir grup araştırmacının 8 Afrika ülkesinden, Amerika Kıtasındaki 13 ülkeden, 26 Asya ülkesinden, 34 Avrupa ülkesinden ve Okyanusya’daki 2 ülkeden elde ettiği veriler yolsuzlukların yurttaş dürüstlüğünü olumsuz etkilediğini gösteriyor.

Öyle ki yazarlar, organize suç gruplarının çok daha yaygın olduğu ülkelerde yurttaşların dürüstlüğe daha az eğilimli olduklarını, yolsuzlukların daha kolay ve yaygın olarak meşrulaştırıldığını ileri sürüyorlar.

Ayrıca, bu araştırma kapsamında, daha yüksek siyasi güven bildiren kişilerin daha dürüst davrandıkları görülüyor. Yani hükümetin, polisin ve mahkemelerin dürüstlüğüne ve güvenilirliğine inanılıyorsa, onların koyduğu, uyguladığı kurallara uyma olasılığı da artıyor. Çünkü politik güven, kurumların meşruiyetinin bir yansımasıdır, insanlar kurumları meşru gördüklerinde, teşvik ettikleri normları ve değerleri kendilerininmiş gibi içselleştirme olasılıkları daha yüksektir. (5)

Kısaca, hukukun üstünlüğü de, yolsuzlukların önlenmesi de demokrasinin temel taşlarıdır. Yolsuzluğun cezasız kalması - gücünü kötüye kullanan kişilerin neden oldukları zararın sonuçlarıyla yüzleştirilmemesi - adaletsizliğin ve hukukun üstünlüğünün geçerli olmamasının temelini oluşturuyor.

Türkiye’nin Hukukun Üstünlüğü Endeksindeki puanı ve yeri, AKP-MHP İktidar Blokunun iktidarı ele geçirdiği 2015 Kasım genel seçimlerinden bu yana istikrarlı bir biçimde düştü. Aynı süreçte ekonomik kriz derinleşti, gelir dağılımı adaletsizliği ve yüksek enflasyon altında yoksulluk ve yolsuzluklar arttı.

Yargıtay tarafından yapılan bir Anayasa darbesi ile Av. Can Atalay’ın milletvekilliğinin düşürülerek cezaevinde tutulması ise, yargının bağımsız olmadığının, hukuksuzluğun ve aynı zamanda ülkenin nasıl bir karanlığa doğru sürüklendiğinin somut göstergelerinden sadece biri olarak tarihe geçecek.

Son olarak, ülkedeki yoksulluk bir yandan ekonomik kriz, yolsuzluklar, aşırı güvenlikçi politikalar, diğer yandan ve asıl olarak da hızla artan gelir dağılımı adaletsizliği ile giderek sosyal bir soruna dönüşmeye başladı. Öyle ki TÜİK dahi son Gelir Dağılımı Araştırmasında bu gerçeği gizleyemedi ve gelir dağılımı adaletsizliğindeki kötüleşmeyi ve yoksullaşmadaki artışı kabul etmek durumunda kaldı.(6)

Ülkeye ilişkin tüm bu gelişmeleri, her seçim öncesindeki “sağ popülist otoriter” iktidarın yöneldiği şahinleşme politikaları olarak yorumlayanlar olduğu gibi, bunları büyük resmin içinde görmek gerektiğini ileri sürenler de var.

Bu ikinci görüşe göre, resmin büyüğünde bazı yazarların “post faşizm”, ya da diğerlerinin “yeni faşizm” olarak da adlandırdıkları bir faşizm tehlikesi söz konusu.

Bir yazara göre, “post faşizm kavramı Modi Hindistan’ını veya Erdoğan Türkiye'sini şekillendiren ve haklı endişeler uyandıran bazı eğilimleri tasvir etmek için kullanılabilecek bir kavramdır. Küresel post faşizm ise, içinde ortak özellikler ve eğilimler bulabileceğimiz heterojen bir takımyıldızdır.........

© T24