Siyasilerin bireysel ya da toplu bir biçimde istifa ederek meclisi boykot etmelerini öngören sine-i millet tehdidi, kimi zaman oluşan bir mağduriyetin dışavurumu, kimi zaman da siyasi bir hamle olarak gündeme gelmiş ve siyasi krizlerin yaşanmasına sebep olmuştur.

• MURAT YILDIZ
• 8 Şubat 2024

Yaklaşık 200 yıllık geçmişi olan modernleşme serüvenimizde Kanun-i Esasi ile birlikte demokratikleşme sayfası açılmış, seçkinci kadroların bir yandan müesses nizamın devamını sağlama, öte yandan Batılılaşma yolunda demokratik bir yapıya dönüşebilme ikilemi arasına sıkışan çabalarının nihayetinde Meşrutiyet Dönemi olarak adlandırılan ve modern Türk siyasal hayatının temellerinin atıldığı bir süreç yaşanmıştır. Cumhuriyet Dönemi’nde ise her ne kadar monarşiden arındırılmış demokratik bir dönem başlamış gibi görünse de gerek siyaset gerekse de modernleşme çabaları yine seçkinci bir kadronun tekelinde ilerlerken demokrasinin ana figürü olarak görülen halk ise gelenekçi yapısını koruyarak mevcut sisteme ayak uydurma gayretine girişmiştir. Cumhuriyet Dönemi uzun yıllar tek parti çatısı altında neşvünema bulurken farklı siyasi düşünceler ve görüşler derin bir kış uykusuna yatmak zorunda kalmış; 1946 yılında çok partili hayat geçilince siyasette olması gereken muhalefet kavramın da yerini almasıyla önemli bir eşik aşılmıştır.

Demokratik sistemlerin teorik ve kavramsal altyapısı, anayasalarla güvence altına alınmış olsa da sistemsel tıkanıklıklar, iktidarların yorumsal yaklaşımlarından kaynaklı yetki aşımları yahut iktidarın sayısal çoğunluğu karşısında muhalif görüşlerin yok sayılması gibi durumlar, siyasilerin çözüm üretmelerinin önüne geçebilmektedir. Böylesi durumlarda Türk siyasal hayatına “Sine-i Millete Dönmek” olarak tabir edilen bir kavramla karşılaşmaktayız. Demokratik sistemlerde devletin ve toplumun geleceğini ilgilendiren her türlü konunun millet adına görüşülüp karara bağlandığı siyasi arena elbette ki meclislerdir. Ancak bazen iktidarların sahip oldukları üstünlük karşısında demokratik haklar çerçevesinde manevra alanı bulamayan muhalif siyasiler, mevcut meşru haklarını bir kenara bırakarak sıra dışı bir yöntem olarak sine-i millete dönme tehdidinde bulunmuşlardır. Siyasilerin bireysel ya da toplu bir biçimde istifa ederek meclisi boykot etmelerini öngören sine-i millet tehdidi, kimi zaman oluşan bir mağduriyetin dışavurumu, kimi zaman da siyasi bir hamle olarak gündeme gelmiş ve siyasi krizlerin yaşanmasına sebep olmuştur. Genel itibarıyla pek de gerçekleşmeyen ancak siyasetin gündemini meşgul eden sine-i millet denemeleri, halkın da pek destek verdiği bir girişim olmamıştır.

Sine-i millet kavramının etimolojisine bakıldığında sine; göğüs, gönül, yürek, iç ve bağır anlamlarına gelen Farsça kökenli bir isim olup millet kelimesiyle birlikte değerlendirildiğinde milletin bağrı, milletin gönlü anlamlarına gelmektedir. Istılahı manada ise sine-i millet kavramı, haksız veya hukuksuz bir durum karşısında, meşru siyasal haklar dâhilinde tüm girişimlerin boşa çıktığı, arzu edilen neticenin alınamadığı durumlarda, Türkiye Büyük Millet Meclisi marifetiyle elde edilmiş tüm meşru statü ve haklardan vazgeçilerek, halkın arasına karışıp, mücadeleye buradan devam edilmesi anlamını taşımaktadır. Sine-i millete dönüş, siyasetin meşru zemini olan meclisin iktidarın sahip olduğu güç karşısında işlevselliğini yitirdiği düşüncesiyle temsil yeteneğini yitirdiği algısı oluşturularak, mevcut siyasi iktidarı geri adım atarak muhalefet ile uzlaşıya zorlama amacını taşımaktadır. Siyasiler, mevcut yasal düzenlemeler ya da söz konusu yasaların zorlama yorumlamalardan kaynaklı fikir ayrılıkları neticesinde sine-i millete dönme kararı alarak iktidar üzerinde baskı kurma ve iktidarın kamuoyu önünde meşruiyetini sorgulanır hale getirmeye çalışmışlardır. Ancak bu durum her zaman yaşanan bir mağduriyet neticesinde değil bazen de siyasi bir hamle olarak değerlendirilmiştir. Dolayısıyla her sine-i millete dönüş kararı yaşanan bir mağduriyet ya da bahsedilen yasaların farklı yorumlamalarından kaynaklı fikir ayrılıklarından doğan bir hak arayışı olmaktan öte, iktidarı kamuoyu önünde sıkıştırma girişimi olarak da değerlendirilmiştir. Bunun yanı sıra siyasiler, bazı dönemlerde sine-i millete dönüş kavramını erken seçime gitmenin bir yolu olarak da görmüş ve erken seçime gidilmemesi halinde meclisi boykot ederek sine-i millete dönüleceği tehdidinde bulunmuşladır.

İlk Sine-i Millet Girişimi

Türk siyasal hayatında bilinen ilk sine-i millet girişimi Mustafa Kemal Atatürk’ün Millî Mücadele sırasında İstanbul Hükümeti tarafından başkente çağırılması üzerine askerlik vazifesinden istifa etmesiyle başlamaktadır. Mustafa Kemal, Anadolu’da giriştiği Millî Mücadele ile itilaf devletlerinin dikkatini celbetmiş ve itilaf devletleri, Mustafa Kemal’in Anadolu’daki faaliyetlerinin engellenerek İstanbul’a çağırılması konusunda baskı yaparak merkeze çağırılmasını reddetmiştir. Mustafa Kemal “Mübarek vatan ve milleti parçalanmak tehlikesinden kurtarmak ve Yunan ve Ermeni amaline kurban etmemek için açılan mücahede-i millîye uğrunda milletle beraber serbest surette çalışmaya sıfat-ı resmiye ve askeriyem artık mâni olmaya başladı. Bu gaye-i mukaddese için milletle beraber nihayete kadar çalışmaya mukaddesatım namına söz vermiş olduğum cihetle pek aşıkı bulunduğum silki celili askeriyeye bugün veda ve istifa ettim. Bundan sonra gaye-i mukaddese-i millîyemiz için her türlü fedakârlıkla çalışmak üzere sine-i millette bir ferd-i mücahit suretiyle bulunmakta olduğumu arz ve ilan ederim” sözleriyle istifasını sunarak sine-i millet kapısını aralamıştır. Mustafa Kemal, milletin bağrında bir mücahit fert olarak mücadelesine devam edeceğini belirtmiştir.

Cumhuriyet Dönemi’nde sine-i millet kavramı belirli dönemlerde gündeme gelerek siyasi hayatın gündemini meşgul etmiştir. Dikkati çeken en önemli husus ise sine-i millet kavramının gündeme gelişlerinin genel itibarıyla iktidar partilerinin güçlü, muhalefetin zayıf oldukları dönemlerde ve kutuplaşan bir siyasal zeminde meydana geldiğidir. Dolayısıyla sine-i millet kavramı çok partili hayata geçildikten sonra gündeme gelen bir kavram olmuştur. Cumhuriyet tarihinde vuku bulan sine-i millet denemelerini kronolojik olarak sıralayacak olursak:

• (1946) Demokrat Parti’nin (DP) kuruluşu sonrası henüz il ve ilçelerde teşkilatlanmasını tamamlamamışken CHP’nin siyasi bir hamle yaparak belediye seçimlerini öne çekmesi üzerine DP içerisindeki aşırılar sine-i millete dönme iddiasında bulunmuştur.
  
  
• (1946) Başbakan Peker’in Genel Kurul’da Menderes’e yönelik “Psikopat” ifadesini kullanması üzerine Celal Bayar, beraberindeki DP’li vekillerin meclisi terk etmesi “Sine-i Millete Avdet” olarak değerlendirilmiştir.
  
  
• (1947) DP içerisinde yer alan Müfritler (Aşırılar) Mutediller (Ilımlılar) arasında mutabakat sağlanarak “Hürriyet Misakı” adıyla kamuoyuyla paylaşılan kararların arasında anayasaya aykırı kanunların tasfiyesi, Seçim Kanunu’nda yapılacak değişiklikler ve devlet başkanlığı ile parti başkanlığı makamlarının ayrılması gibi değişiklikleri içermiştir. Sine-i millete dönüş yetkisi Genel İdare Kurulu’na verilmekle birlikte bu kararın hem bir programa bağlanması hem de karar yetkisinin sine-i........
  

  © Perspektif